Η εποχή της στάχτης

Το 1966 ένα καινούριο λογοτεχνικό είδος γεννήθηκε. Με το πρωτοποριακό "Εν ψυχρώ" (In cold blood) του Τρούμαν Καπότε καθιερώθηκε η λογοτεχνία του "non fiction novel", του μυθιστορήματος που δεν έχει τίποτα επινοημένο, αλλά αποτελεί λογοτεχνική μετάπλαση ενός πραγματικού γεγονότος.

Στο είδος αυτό ανήκει εν μέρει το πολυσέλιδο μυθιστόρημα του νέου (γεν. 1968) Μεξικανού συγγραφέα Χόρχε Βόλπι "Η εποχή της στάχτης" (Ωκεανίδα 20011, μετ. Λεωνίδας Καρατζάς). Οι διαφορές βέβαια με το "Εν ψυχρώ" είναι πολλές. Εκεί είχαμε μόνο υπαρκτά πρόσωπα. Εδώ τα ιστορικά πρόσωπα συμφύρονται με τα μυθιστορηματικά. Εκεί υπήρχε μόνο ένα γεγονός που διαδραματίστηκε σε λίγα εικοσιτετράωρα, εδώ το χρονικό πλαίσιο καλύπτει περίπου 70 χρόνια του εικοστού αιώνα. Εκεί ο χώρος της δράσης ήταν μια αγροτική αμερικανική κατοικία, εδώ η δράση απλώνεται από την Αμερική στη Ρωσία, στο Μεξικό, στο Ζαΐρ, στην Παλαιστίνη, στο Βερολίνο και αλλού.

Μέσα στις 630 σελίδες του μυθιστορήματός του ο Βόλπι θέλησε να περιλάβει τα κυριότερα γεγονότα που αφορούν την οικονομία, τις κοινωνικές αναταραχές, τα επιστημονικά επιτεύγματα, ειδικά αυτά που σχετίζονται με τη μελέτη του ανθρώπινου γονιδιώματος. Μετά από ένα προοίμιο με τίτλο "Ερείπια" και που αποτελεί μια λεπτομερή περιγραφή της καταστροφής του πυρηνικού εργοστασίου στο Τσερνόμπιλ το 1986, το έργο, ως ένα είδος δράματος, επιμερίζεται σε τρεις πράξεις: Εποχή πολέμου (1929-1985), Μεταλλάξεις (1985-1991) και Η ουσία του ανθρώπου (1991-2000).

Οι χρόνοι και οι τόποι συνυφαίνονται. Η εξιστόρηση των γεγονότων γίνεται βασικά με χρονική σύμπτωση, αλλά με διαρκή τοπική μετατόπιση. Τα πρόσωπα προστίθενται κατά δεκάδες. Στον κατάλογο προσώπων που παραθέτει ο συγγραφέας στο τέλος του βιβλίου μέτρησα περίπου 140! Τα πλείστα υπαρκτά πρόσωπα. Ο Στάλιν, ο Γκορμπατσόφ, ο Γιέλτσιν, ο Κάρτερ, ο Κλίντον, ο Μπους, όλοι οι Γενικοί Γραμματείς της Σοβιετικής Ένωσης ή Αμερικανοί πρόεδροι της περιόδου, επιστήμονες όπως ο Ζαχάροφ ή ο βιολόγος Λισένκο, οικονομολόγοι όπως ο Γκαλμπρέιθ, οικολόγοι, ακτιβιστές, ποιητές (ειδικά η Άννα Αχμάτοβα), χρηματιστές, και δεκάδες άλλοι.

Τα κύρια μυθιστορηματικά πρόσωπα είναι τρεις γυναίκες, οι σύζυγοι, οι εραστές τους, η ευρύτερη οικογένειά τους, οι συνεργάτες τους. Η πρώτη είναι η Σοβιετική βιολόγος Ιρίνα Γκράνινα, της οποίας ο σύζυγος έχει επίσης σημαίνοντα ρόλο στο βιβλίο. Βιολόγος κι αυτός, αντικαθεστωτικός, εκτοπίζεται για πέντε χρόνια ζώντας σε απάνθρωπες συνθήκες, για να γίνει αργότερα από τους πρωτοπόρους του μετασχηματισμού της κομμουνιστικής κοινωνίας.

Η δεύτερη είναι η Αμερικανίδα Τζένιφερ, σημαντικό στέλεχος του ΔΝΤ, που η ιδιότητά της την οδηγεί σε διάφορα μέρη του κόσμου. Με τη σύγχρονη οικονομία σχετίζεται και ο σύζυγός της Τζακ Γουέλς, επιχειρηματίας στη βιοτεχνολογία, μέσα από τις δραστηριότητες του οποίου προβάλλεται ο κόσμος των εταιρειών, του χρηματιστηρίου και των μετοχών.

Σε ποικίλα μέρη κυκλοφορεί και η αδελφή της Τζένιφερ, η Άλισον, υπό μια εντελώς διαφορετική ιδιότητα. Μέλος της Greenpeace, συμμετέχει σε αποστολές όπως αυτή του γνωστού πλοίου "Rainbow Warrior" που βυθίστηκε στον Ειρηνικό κατά τη δράση του εναντίον των γαλλικών πυρηνικών δοκιμών, για να βρει τελικά τραγικό θάνατο στην Παλαιστίνη.Τέλος, η τρίτη γυναίκα είναι η Εύα Χαλάς, ουγγρικής καταγωγής, κορυφαία στην πληροφορική, που γίνεται ερωμένη του Γουέλς αλλά και του συγγραφέα του βιβλίου, ο οποίος εμφανίζεται κατά διαστήματα μιλώντας σε πρώτο πρόσωπο, διακόπτοντας την τριτοπρόσωπη αφήγηση. Ο συγγραφέας βρίσκει τρόπο να συσχετίσει όλα αυτά τα πρόσωπα και μέσω αυτών να φωτίσει τα σημαντικότερα γεγονότα της εποχής. Η σταλινική εποχή, η σταδιακή αποσταλινοποίηση, η περεστρόικα και η γκλάσνοτ, η πτώση του τείχους του Βερολίνου, η έκρηξη στο Τσερνόμπιλ, η συγκολινιστική καταστροφή του διαστημοπλοίου Τσάλεντζερ, η οικονομία του Τρίτου Κόσμου, η αποκρυπτογράφηση του ανθρώπινου γονιδιώματος είναι μερικά μόνο από τα θέματα που τον απασχολούν. Ειδικά αυτό το τελευταίο φαίνεται να κατέχει δεσπόζουσα θέση στο βιβλίο. Σ' αυτό επανέρχεται συνεχώς, αποδίδοντας σχεδόν όλα όσα αφορούν τον άνθρωπο στα γονίδιά του.

Σαφώς εναντίον του κομμουνιστικού συστήματος ο Βόλπι δεν χαρίζεται ούτε στο καπιταλιστικό σύστημα. Το μόνο στο οποίο φάινεται να εναποθέτει κάποιες ελπίδες για το μέλλον του ανθρώπου είναι η πιθανή δυνατότητα ανακατασκευής μας. Γράφει: "Όπως και τα άλλα έμβια όντα είμαστε απλές μηχανές επιβίωσης, εφήμερα οχυρά απέναντι στο χάος, υπάκουοι φύλακες των γονιδίων μας. Αυτό μόνο. Χώμα και σκιά. Χρειάστηκε να περάσουν εκατομμύρια χρόνια για να το καταλάβουμε. Ποια είναι λοιπόν η ουσία μας; Ποια είναι η ουσία του ανθρώπου; Τι είναι αυτό που μας κάνει τυφλούς, υπερόπτες, δειλούς, σκληρούς, στενόμυαλους, οξυδερκείς, φιλόδοξους, φιλάσθενους, μελαγχολικούς, συμπονετικούς, ανέντιμους; Η απάντηση είναι μπροστά μας: κρύβεται στο γονιδίωμά μας, σ' αυτή την τρελή βάση δεδομένων, η οποία, τουλάχιστον στη θεωρία, θα μπορούσε να επιτρέψει την ανακατασκευή μας".