Κουράγιο Πηνελόπη

Άντης Ροδίτης
Κουράγιο Πηνελόπη
Αρμός, 2013

 «Οι μεγάλες προσπάθειες που κατέβαλε ο Γεώργιος Παπανδρέου και η Ελληνική Κυβέρνηση, μετά την ευκαιρία που δόθηκε από την Αμερικανική, για να πραγματοποιηθεί η Ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα το 1964 και η αντίδραση του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου, που οδήγησε στη ματαίωσή της και στις μετέπειτα καταστροφικές εξελίξεις για τον Ελληνισμό».

Στις ελάχιστες αυτές γραμμές που τίθενται ως προμετωπίδα του βιβλίου του Άντη Ροδίτη «Κουράγιο Πηνελόπη», συνοψίζεται και προβάλλεται η κεντρική ιδέα του βιβλίου, όπως αυτή εκτίθεται, αναλύεται, τεκμηριώνεται στις 521 σελίδες του.

Γιατί «Πηνελόπη» η Κύπρος; Τον όρο «Πηνελοπισμός» χρησιμοποίησε, όπως αναφέρει ο Ροδίτης  (σ. 398), παραπέμποντας στο βιβλίο του Παναγιώτη Περσιάνη «Τα πολιτικά της εκπαίδευσης στην Κύπρο» (εκδ. Πανεπιστημίου Λευκωσίας, 2010), ο γνωστός φιλόλογος, Γυμνασιάρχης του Παγκυπρίου Γυμνασίου και αργότερα Υπουργός Παιδείας, Φρίξος Πετρίδης. Σε ομιλία του επί τη λήξει των μαθημάτων του έτους 1967-1968, ο Φρίξος Πετρίδης ανέφερε: «Η επιμονή στην πλήρη ταύτιση με την Ελλάδα αποτελεί «πηνελοπισμό» που δεν εξυπηρετεί ούτε την Κύπρο ούτε την Ελλάδα» (Περσιάνη, σ. 65). Η Πηνελόπη δηλαδή δεν έπρεπε να περιμένει τον Οδυσσέα, αλλά να επιλέξει … μνηστήρα το συντομότερο.

Το πολυσέλιδο βιβλίο του Άντη Ροδίτη έρχεται ως μια απάντηση στον «πηνελοπισμό». Ναι, Πηνελόπη η Κύπρος, δεν έπαψε και δεν θα πάψει να περιμένει τον Οδυσσέα, μην υποκύπτοντας στα δελεαστικά καλέσματα των κάθε λογής μνηστήρων. Κουράγιο.

Στο σύντομο εισαγωγικό του σημείωμα ο συγγραφέας μας πληροφορεί: «Το βιβλίο αυτό επικεντρώνεται στην περίοδο Δεκεμβρίου 1963-Αυγούστου 1964, όταν η θύρα για την Ένωση άνοιξε διάπλατα και η («επίσημη») Κύπρος έκλεισε τα μάτια».

Στηριγμένο στη μελέτη δεκάδων εγγράφων αντλημένων από αμερικανικά, βρετανικά ή ελληνικά αρχεία (οι πηγές των οποίων αναφέρονται εισαγωγικά), πλείστα από τα οποία έγγραφα παρατίθενται αυτούσια, φωτοτυπημένα στο τελευταίο τμήμα του βιβλίου, ο συγγραφέας καταγράφει μέρα με τη μέρα, λεπτό με λεπτό, θα έλεγα, όλα τα γεγονότα του τραγικού εκείνου οκταμήνου που προδιέγραψε και καθόρισε τη μελλοντική μας πορεία και την τραγική μας μοίρα μέχρι σήμερα.

Για όλους εμάς που ζήσαμε τότε τα γεγονότα στην εξωτερική τους διάσταση, παρουσιασμένα όπως η τότε ηγεσία ήθελε, μοιάζουμε με τους θεατές ενός θεατρικού έργου που το βλέπαμε να παίζεται στη σκηνή και τώρα, με το βιβλίο του Ροδίτη, εισχωρούμε στα παρασκήνια, τα κοστούμια βγαίνουν, το μακιγιάζ αφαιρείται, οι πρωταγωνιστές δεν είναι πια άρχοντες και βασιλιάδες, γίνονται οι πραγματικοί εαυτοί τους. Πώς και γιατί οι Αμερικανοί αναμίχθηκαν στο Κυπριακό, η ανάθεση της εξεύρεσης  λύσης στον Υφυπουργό εξωτερικών των ΗΠΑ Μπωλ, η συνάντηση Μπωλ-Μακαρίου, η ενεργός ανάμιξη του νεοεκλεγέντος Γεωργίου Παπανδρέου, πώς και γιατί ελήφθη η απόφαση για αποστολή της Μεραρχίας στην Κύπρο, πώς ετέθη το θέμα της Ένωσης, οι απειλές των Τούρκων,  οι φόβοι για πιθανή κομμουνιστικοποίηση της Κύπρου, πρακτικά συσκέψεων, τηλεγραφήματα, τηλεφωνικές συνδιαλέξεις, ανταποκρίσεις των πρέσβεων, οι θέσεις και οι προτάσεις Μακαρίου, το Συμβούλιο Ασφαλείας, όλο το παρασκήνιο της δραματικής εκείνης χρονιάς αποκαλύπτεται με κάθε λεπτομέρεια και με αδιαμφισβήτητα ντοκουμέντα. Ναι, υποστηρίζει ο συγγραφέας. Οι Αμερικανοί, για δικούς τους λόγους, πρόσφεραν την Κύπρο στην Ελλάδα, με εγγυήσεις και ασφάλεια, αλλά απορρίφθηκε από τον Μακάριο. Είναι τόσα και τέτοια τα στοιχεία που παρατίθενται ώστε κανείς δεν θα μπορούσε να κατηγορήσει τον συγγραφέα για επιλεκτική παράθεση στοιχείων. (Ίσως γι’ αυτό, ως τώρα τουλάχιστον, αλλά φοβάμαι και στο μέλλον, δεν υπάρχει καμιά κριτική του βιβλίου που να εδράζεται σε ντοκουμέντα, κανένα αντεπιχείρημα στα όσα ο Ροδίτης αποκαλύπτει. Όσες κριτικές ή σχόλια έτυχε να διαβάσω αναλίσκονται σε γενικόλογα και επαναλαμβάνουν απλώς τις θέσεις του Μακαρίου. Ο οποίος Μακάριος, τονίζει ο Ροδίτης, δεν άφησε κανένα γραπτό, τίποτα που να αναλύει τις σκέψεις, τους προβληματισμούς του, το γιατί πήρε τη μια θέση ή την άλλη).

Ανάμεσα στα έγγραφα και τα σχόλια ο συγγραφέας παρεμβάλλει προσωπικές αφηγήσεις. Για παράδειγμα, αναμνήσεις από τη δική του συμμετοχή στις ομάδες που σχηματίστηκαν στο τέλος του ’63 για απόκρουση της τουρκικής ανταρσίας ή θύμησες από μια καλοκαιρινή μέρα του 1964 στο Πέντε-μίλι, την ίδια μέρα που το Συμβούλιο Εθνικής Ασφαλείας των ΗΠΑ συνεδρίαζε για τις τύχες μας. Με αυτά τα παρέμβλητα λογοτεχνικά κομμάτια, δηλώνει ο συγγραφέας, «επιδιώκει να καταδείξει την αβυσσαλέα απόσταση που χωρίζει το επίπεδο των αποφάσεων που κρίνουν τις εθνικές μας τύχες από την ατομική μας καθημερινότητα, ακόμα κι όταν, ή ιδιαίτερα όταν κυριαρχεί η ψευδαίσθηση ότι η συμμετοχή μας είναι καίρια. Το δέος που μας καταλαμβάνει από τη συνειδητοποίηση εκείνης της απόστασης, ίσως συμβάλει στη σύσταση τρόπων αληθινά ενεργούς συμμετοχής στη λήψη αποφάσεων που αφορούν το μέλλον και την επιβίωσή μας».

Πόσο δίκαιο έχει ο συγγραφέας! Εμείς συνεχίζαμε την καθημερινότητά μας «ανίδεοι και χορτάτοι», ενώ για τις τύχες μας άλλοι αποφάσιζαν. Καθοριστικό και καίριο ρόλο αποδίδει στον Μακάριο. Εκείνος πήρε την απόφαση για ανεξαρτησία αντί της Ένωσης ήδη από το 1956 στις Σεϋχέλλες, εκείνος, ο περίγυρός του και το κομμουνιστικό κόμμα την προωθούσαν, εκείνος σταδιακά απομακρυνόταν από το εθνικό κέντρο. Είναι πολύ χαρακτηριστική η επιστολή που του απεύθυνε στις 25 Φεβρουαρίου 1964 ο νεοεκλεγείς Παπανδρέου. Γράφει ανάμεσα σ’ άλλα: «… το έθνος της, ο ελληνισμός, αποτελεί ενιαίον σύνολον. Η Κύπρος αποτελεί αξιόλογον τμήμα του Έθνους. Και φρονώ ότι αι αρχαί αι οποίαι θα πρέπει να διέπουν τας σχέσεις των μερών της προς το σύνολον θα πρέπει να είναι σχέσεις αμοιβαίας ενημερώσεως, συνεργασίας, αλληλεγγύης…» (σ.80), για να παραπονεθεί στη συνέχεια ότι δεν ενημερώνεται και να ζητάει συνεχή επαφή και συνεννόηση, ενώ ταυτόχρονα δήλωνε στον Αμερικανό πρέσβυ στην Ελλάδα Λαμπουίς πως «ήταν απαράδεκτο να αποφασίζει ο Μακάριος για το μέλλον της Ελλάδος» (σ. 82).

Η παρουσίαση ενός βιβλίου όπως το «Κουράγιο Πηνελόπη» είναι έργο δυσχερέστατο. Είναι τόσα τα ντοκουμέντα, τόσα τα αποδεικτικά στοιχεία για τη χαμένη ευκαιρία της Ένωσης, που μόνο διαβάζοντάς το κανείς μπορεί να έχει την ακριβή εικόνα των γεγονότων, όσο κι αν αυτά γεμίζουν την ψυχή μας με πόνο και θλίψη. Δεν ξέρω αν μπορεί να μας μεταδώσει κάποια αισιοδοξία ο συγγραφέας όταν γράφει ότι «επειδή η όρεξη της Τουρκίας φαίνεται να άνοιξε και όχι να έκλεισε με την εισβολή, και εφόσον η Κύπρος παραμένει κράτος και δεν υπογράφει τίποτε που να της στερεί το ελληνικό της μέλλον, το θέμα παραμένει ανοικτό». Κουράγιο Πηνελόπη!

Σημ. Το κείμενο πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό της Κίνησης των καθηγητών "Αλλαγή",  στο τεύχ. Οκτωβρίου 2013.