Υπόθεση Τουλάγεφ

Η "Υπόθεση Τουλάγεφ" (Βικτόρ Σερζ, εκδ. Scripta, 2007, μετ. Τιτίκα Δημητρούλια) είναι ένα λογοτεχνικά υψηλό δημιούργημα και ταυτόχρονα ένα ιστορικό ντοκουμέντο για μια ταραγμένη εποχή στην ιστορία της κομμουνιστικής Ρωσίας. Είναι ένα βιβλίο που χρειάζεται αργό διάβασμα, ανάλυση και συζήτηση πάνω σε πλήθος θέματα που αγγίζει. Αισθάνομαι δέος μπροστά σ' αυτή την εκτεταμένη τοιχογραφία της σταλινικής Ρωσίας και μεγάλο δισταγμό ν' αναφερθώ σ' αυτό, όπως για άλλα βιβλία. Παρ' όλο ότι διάβασα την ωραία παρουσίαση του αγαπητού librofilo, παρ' όλο ότι είχα υπόψιν την κριτική του "Βήματος" και των "Νέων", προπάντων παρ' όλη τη βοήθεια που προσφέρει στον αναγνώστη το εξαιρετικό επίμετρο του Ρίτσαρντ Γκρήμαν, εντούτοις η πληθώρα των προσώπων, των επεισοδίων, των εικόνων, των σκέψεων, των προβληματισμών, με κάνουν να δυσκολεύομαι να γράψω με τρόπο ικανοποιητικό γι' αυτό το βιβλίο. Ίσως ένας λόγος είναι και το ότι δεν έχει ακριβώς την ενότητα μυθιστορήματος, αλλά τα δέκα κεφάλαιά του λειτουργούν αυτοτελώς με μια πολύ χαλαρή σύνδεση μεταξύ τους. Ας προσπαθήσω όμως.

Το πρώτο κεφάλαιο που επιγράφεται "Οι κομήτες γεννιούνται τη νύχτα" μοιάζει με την οβερτούρα σε μια μουσική σύνθεση. Είναι η εισαγωγή, της οποίας το μουσικό θέμα θα επανέρχεται από καιρού εις καιρόν, αποτελώντας το συνδετικό κρίκο στα ανεξάρτητα κεφάλαια. Σ' αυτό το εισαγωγικό μέρος παρακολουθούμε το νεαρό Κόστια, εργάτη στο εργοτάξιο του Μετρό, ένα ρομαντικό νέο που δεν διστάζει τα χρήματα που μάζευε για να αγοράσει παπούτσια, να τα δώσει για να αγοράσει ένα μικρό γυνακείο πορτρέτο μιας άγνωστης. Γυρίζοντας στο σπίτι του και συναντώντας στο διπλανό δωμάτιο τον ηλικιωμένο Ρομάσκιν που συνήθως του δάνειζε βιβλία, βλέπει εκεί ένα όπλο, ένα κολτ, το οποίο ο Ρομάσκιν παρορμητικά του χαρίζει. Κι ένα κρύο βράδυ του Φλεβάρ, ο Κόστια με το ρεβόλβερ στην τσέπη, ακούει να προσφωνούν κάποιον "Τουλάγεφ". "Τουλάγεφ; Της Κεντρικής Επιτροπής; Που έκανε τους μαζικούς εκτοπισμούς στο Βαρόνις; Την εκκαθάριση των πανεπιστημίων;" σκέφτεται ο Κόστια και αυθόρμητα βγάζει το πιστόλι και τον πυροβολεί. Κανείς δεν είδε τίποτα. Ο Κόστια χάνεται μέσα στη νύχτα, αλλά η δολοφονία του Τουλάγεφ ανοίγει ένα καινούριο κύμα εκκαθαρίσεων που ήδη είχαν αρχίσει. (Χρονολογικά, από εσωτερικά στοιχεία του κειμένου φαίνεται ότι βρισκόμαστε στο 1939).

Σε κάθε ένα από τα επόμενα εννιά κεφάλαια του βιβλίου ένα καινούριο πρόσωπο πρωταγωνιστεί, ένας φάκελος ανοίγει, ένας ακόμη από την παλιά επαναστατική γενιά θεωρείται ύποπτος και "εκκαθαρίζεται". ("Εκκαθαρίσεις": η παλιά λέξη που χρησιμοποιούσαμε στην κόκκινη τροκοκρατία, από ντροπή μαζί και κυνισμό, αντί για το εκτελώ", σκέφτεται ένας από τους ήρωες του βιβλίου). Ωραίες εικόνες της φύσης και λυρικές περιγραφές, χιονισμένα τοπία, εναλλάσσονται με εικόνες εκτελέσεων, στα κελιά κρατουμένων ή στο γραφείο του Αρχηγού ακούμε ιδεολογικές αντιπαραθέσεις. Η παλιά φρουρά που με αιματηριούς αγώνες εγκαθίδρυσε το νέο καθεστώς βρίσκεται αντιμέτωπη με το δικό της δημιούργημα, μια καινούρια, σκληρή γενιά. Εξαιρετικά εντυπωμένο στη μνήμη μου μένει το κεφάλαιο "Η ακτή του μηδενός", όπου ο Ρύζικ, εξόριστος για πάνω από δέκα χρόνια σ' ένα μακρινό κολχόζ που το αποτελούσαν πέντε σπίτια , καλείται στη Μόσχα για να δικαστεί. Με τον φύλακά του έχει αναπτυχθεί μια ωραία φιλική σχέση. Όμως η διαταγή είναι διαταγή. Σ' ένα από τους σταθμούς του γυρισμού ο Ρύζικ κάνει απεργία πείνας και μηχανεύεται τρόπους για να μην του τη διακόψουν, θέλει να αυτοκτονήσει μ' αυτόν τον τρόπο. Το τραγικό του τέλος θα δημιουργήσει άλλους ενόχους.

Στο υποδειγματικό επίμετρο του Γκρήμαν περιλαμβάνεται και μια εκτενής σύγκριση της "Υπόθεσης Τουλάγιεφ" με το "Μηδέν και το Άπειρο" του Καίσλερ, με το οποίο συχνά παραλληλίζεται και το οποίο έγινε ευρύτερα γνωστό και άσκησε μεγαλύτερη επίδραση. Σ' αυτό κλίνει και η δική μου προτίμηση. Γράφει στο επίμετρο ο Γκρήμαν: "Ποτέ άλλοτε ένα τόσο νηφάλιο αριστούργημα δεν γεννήθηκε μέσα σε τόσο δυσχερείς συνθήκες. Η Υπόθεση Τουλάγεφ γράφτηκε στη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου από έναν απένταρο, εξόριστο Ρώσο επαναστάτη, που η ζωή του ήταν πραγματικά ένας κατατρεγμός χωρίς τέλος".

Γι' αυτό ίσως το βιβλίο αφήνει τόσο συγκλονιστικές εντυπώσεις, γιατί γράφτηκε από κάποιον που δοκίμασε στο πετσί του τη σταλινική τρομοκρατία. Να υποθέσουμε άραγε ότι για τον ίδιο λόγο το βιβλίο έμεινε "θαμμένο" τόσο καιρό;