Τη νύχτα που γύρισε ο χρόνος

Νομίζω πως στην παρουσίαση του προηγούμενου βιβλίου της Νοέλ Μπάξερ "Από δρυ παλιά και από πέτρα" είχα κάπως αδικήσει τη συγγραφέα. Τα έντονα συναισθήματα αντίδρασης που μου προκάλεσε η χρησιμοποίηση του ονόματος της Κερύνειας, που πρόδιδε όμως μια λειψή γνώση του τόπου και της ιστορίας του, δεν μου επέτρεψαν να εκτιμήσω όσο έπρεπε τη συγγραφική ικανότητα και τα θετικά του βιβλίου.

Βρήκα το δεύτερο βιβλίο της Μπάξερ που μόλις τελείωσα, "Τη νύχτα που γύρισε ο χρόνος" (Ψυχογιός, 2010) πολύ καλύτερο, χωρίς τα αρνητικά που είχα επισημάνει στο πρώτο της βιβλίο. Όχι μόνο γιατί το αντικρίζω χωρίς την υποκειμενική φόρτιση με την οποία διάβασα το πρώτο βιβλίο, αλλά γιατί πιστεύω ότι και αντικειμενικά είναι έργο πολύ αρτιότερο, ωριμότερο. Η ατμόσφαιρα της Κερασούντας τότε (1921) και τώρα, δίνεται πολύ πειστικά. Το γενικότερο δράμα των Ποντίων προβάλλει έντονα μέσα από την ατομική ιστορία μιας οικογένειας. Δεν είναι ιστορικό μυθιστόρημα, όμως μέσα από τις περιπέτειες των ηρώων της έμμεσα διαγράφεται μια τραγική σελίδα του νεότερου Ελληνισμού.

Αν εξαιρέσουμε το πρώτο, το εισαγωγικό κεφάλαιο, όπου υπαινικτικά δίνονται στοιχεία από όλο το βιβλίο, όλο το υπόλοιπο είναι η αφήγηση της κεντρικής ηρωίδας, της Σουλτάνας Καπαγιαννίδου, προς τον Τούρκο ξάδερφό της Σερχάν, αφήγηση που κρατάει όλο το βράδυ. Καθισμένη στο καφενείο του, στην Κερασούντα, του μιλάει στη γλώσσα της, που εκείνος βέβαια δεν καταλαβαίνει, ούτε απαντάει, είναι ένας σιωπηλός ακροατής. Είναι μια αφήγηση-ενδοσκόπηση. Το παρόν μπλέκεται με το παρελθόν, το ατομικό με το συλλογικό. Η ηρωίδα, την παραμονή των πεντηκοστών της γενεθλίων θυμάται, αναπολεί, προβληματίζεται. Η κατάληξη όλης αυτής της αναπόλησης θα είναι οι σημαντικές αποφάσεις που πρέπει να πάρει για τη ζωή της.

Μεγαλωμένη από τη συνονόματη γιαγιά της (η μητέρα είχε μεταναστεύσει στη Γερμανία) στο Κουρουτζού, ένα προσφυγικό χωριό έξω από την Καβάλλα που μετονομάστηκε σε Κρυονέρι, μεγαλώνει ακούγοντας τις αφηγήσεις της γιαγιάς που έφτασε εδώ μετά το διωγμό των Ποντίων από τις προγονικές τους εστίες. Η ιστορία της πορείας της "λευκής εξορίας", με τη γιαγιά Σουλτάνα να κουβαλάει στην πλάτη τη μικρότερη αδελφή της, η οποία προσβεβλημένη από δυσεντερία "άδειασε την κοιλίτσα της στην πλάτη της" και που εξακολούθησε να τη μεταφέρει κι όταν η μικρή είχε πια πεθάνει, συνοψίζει συμβολικά όλο το δράμα των ξεσπιτωμένων Ποντίων.

Οι αφηγήσεις της γιαγιάς ξυπνούν στη συνονόματη εγγονή την επιθυμία να επισκεφθεί το μέρος όπου έζησαν οι πρόγονοί της, την Κερασούντα. Εκεί θα γνωρίσει το παρακλάδι της οικογένειας που τούρκεψε. Η αδελφή της γιαγιάς, η Ευδοκία, παντρεμένη με Τούρκο για να σωθεί, είναι πια η Οζγκιούρ με παιδιά κι εγγόνια. "Στον Πόντο σήμερα μπορεί να μην υπάρχουν Έλληνες, αλλά υπάρχει ελληνικό αίμα", θα πει κάποια στιγμή. Την πρώτη επίσκεψη ακολουθούν πολλές άλλες και τώρα, παραμονή των γενεθλίων της, εδώ έρχεται η Σουλτάνα για να σκεφτεί και να πάρει τις αποφάσεις της.

Παράλληλα όμως με το Ποντιακό παρελθόν εκτυλίσσεται μια άλλη, σύγχρονη ιστορία. Η Σουλτάνα που είχε σπουδάσει νομικά, προτίμησε το αστυνομικό σώμα. Μια αστυνομική ιστορία, δυο φόνοι, προκαλούν το ενδιαφέρον του αναγνώστη όπως κάθε αστυνομικό μυθιστόρημα. Η σύνδεση των αφηγηματικών ρευμάτων, του αστυνομικού μυστηρίου αφενός και του Πόντου αφετέρου, αλλά και της προσωπικής ζωής της ηρωίδας είναι πολύ χαλαρή. Όμως παραμένει βασικός συνδετικός κρίκος η Σουλτάνα, η ζωή της, οι σκέψεις, οι προβληματισμοί της, οι αποφάσεις που πρέπει να πάρει αυτή "τη νύχτα που γύρισε ο χρόνος".

Χρησιμοποιώντας την ίδια τεχνική η συγγραφέας, όπως  στο πρώτο της βιβλίο παρενέβαλλε στίχους από την Οδύσσεια, έτσι κι εδώ παρεμβάλλει αποσπάσματα από την Κύρου ανάβαση του Ξενοφώντα, παραλληλίζοντας την πορεία των Μυρίων με τη μαρτυρική πορεία των Ποντίων. Η χρήση των αποσπασμάτων γίνεται σε πολύ μικρότερο βαθμό κι αυτό είναι προς όφελος του βιβλίου. Οι σχεδόν ταυτόσημες πορείες φανερώνουν τη διαχρονικότητα, την ομοιόμορφη επανάληψη καταστάσεων, τη σύνδεση του παλαιότερου με το νεότερο Ελληνισμό. Προσωπικά δεν συμπαθώ αυτή την τεχνική κι ελπίζω νη μη συνεχίσει να τη χρησιμοποιεί και στα επόμενα βιβλία της η συγγραφέας.

Κάτι που δένει με την όλη ατμόσφαιρα κάνοντάς την πιο πειστική είναι η μετρημένη χρήση της Ποντιακής διαλέκτου και η ακόμη μικρότερη των Τουρκικών φράσεων. Γενικά, το μυθιστόρημα της Μπάξερ κατορθώνει με επιτυχία να συνδέσει το παρόν με το παρελθόν. Είναι ένα σύγχρονο μυθιστόρημα με τις ρίζες του βυθισμένες στην ιστορία, σε μια πρόσφατη, τραγική σελίδα του Ελληνισμού.