Τα παιδιά από το Αρμπάτ

Για χρόνια άκουγα γι'αυτό το βιβλίο. Εκεί γύρω στη δεκαετία του '90, όταν γινόταν λόγος για βιβλία, συχνά άκουγα την ερώτηση: "Διάβασες  το βιβλίο του Ανατόλι Ριμπακόφ "Τα παιδιά από το Αρμπάτ"; Κι όταν ακόμα το 2007, στο ετήσιο καλοκαιρινό ταξίδι βρέθηκα στη Μόσχα, θέλησα να επισκεφθώ τη φημισμένη αυτή γειτονιά, ούτε τότε είχα διαβάσει το μυθιστόρημα. Οι συγκυρίες το έφεραν να το διαβάζω  τώρα και μόλις έχω τελειώσει τον πρώτο τόμο. (Στην Ελλάδα εξεδόθη το 1991 σε δύο τόμους, από τις εκδόσεις Γνώση, σε μετάφραση Πέτρου Ανταίου).

Ο πρώτος τόμος έχει τίτλο "Τα παιδιά από το Αρμπάτ-Το '35 και τ'άλλα χρόνια". Ασφαλώς δεν είναι το πρώτο ούτε το μόνο που αναφέρεται στα χρόνια της Σταλινικής τρομοκρατίας, με πιο πρόσφατο σχετικό ανάγνωσμά μου την"Υπόθεση Τουλάγιεφ" και το ξαναδιαβασμένο αξεπέραστο "Το μηδέν και το άπειρο", 

Η περίοδος αυτή, 1933-38 και οι περίφημες δίκες της Μόσχας είναι σήμερα πια πασίγνωστες. Ενούτοις το δίτομο αυτό έργο του Ριμπακόφ αποτελεί μια τόσο ενδιαφέρουσα τοιχογραφία της εποχής που όσα και να έχει διαβάσει κανείς δεν παύει να αποτελεί ένα ελκυστικότατο ανάγνωσμα. Ίσως αυτό να οφείλεται και στο ότι ο συγγραφέας περιλαμβάνει και αυτοβιογραφικά στοιχεία ως Σάσα, ο κεντρικός ήρωας του βιβλίου. Πιο πολύ όμως θα έλεγα πως πρωταγωνιστής του βιβλίου είναι ο Στάλιν, ΕΚΕΙΝΟΣ, όπως γράφεται πάντα με κεφαλαία στο βιβλίο. Αυτού την προσωπικότητα, τις μεθόδους, τον χαρακτήρα φωτίζει ο συγγραφέας. Το μυθιστορηματικό στοιχείο διαπλέκεται με το ιστορικό δημιουργώντας ένα εκρηκτικό αναγνωστικό μείγμα.

Το μυθιστόρημα εξελίσσεται σε δυο επίπεδα: στη Σιβηρία, όπου συναντάμε τον Σάσα, καταδικασμένο σε τρία χρόνια εξορίας για ασήμαντη αφορμή και στη Μόσχα, αφενός με τα μυθιστορηματικά πρόσωπα της συνοικίας Αρμπάτ, φίλους και γνωστούς του Σάσα και αφετέρου με την Κεντρική Επιτροπή, τον Στάλιν, τις δίκες. " Σκληροί, υπεύθυνοι καιροί. Η χώρα κυκλωμένη από εξωτερικούς εχθρούς, παλεύει ενάντια σ' εσωτερικούς εχθρούς. Η παραμικρή αμφιβολία για τον Στάλιν σημαίνει αμφιβολία για το κόμμα, έλλειψη πίστης  στην υπόθεση του σοσιαλισμού", λέει μια από τις ηρωίδες του έργου προς την αμφιταλαντευόμενη αδελφή της..

Το 1935, υπό την προεδρία του Στάλιν, η Ολομέλεια της Επιτροπής του Συντάγματος καταρτίζει νέο σύνταγμα το οποίο (υποτίθεται) θα εξασφάλιζε στο λαό κάθε είδους ελευθερία. Όμως αυτό δεν ήταν παρά η κάλυψη για ΕΚΕΙΝΟΝ, για την εξόντωση των παλιών στελεχών που θα ακολουθήσει. Το παραμικρό δίνει  αφορμή για σύλληψη και ανάκριση. Για παράδειγμα, ένας γνωστός δημοσιογράφος και θεατρικός κριτικός. ο Βαντίμ, συλλαμβάνεται γιατί η αδελφή του παντρεύτηκε Γάλλο (άρα κατάσκοπο) και έφυγε στο εξωτερικό! Θα ξανασυλληφθεί αργότερα για ένα ανέκδοτο που αφορούσε τον Στάλιν! Η προσοχή όμως του Στάλιν και οι διώξεις δεν εστιάζονται στους απλούς πολίτες  που διαρκώς διακατέχονται από  το φόβο της εξορίας, της φυλάκισης ή της εκτέλεσης. Στόχος του είναι κυρίως ανώτατοι αξιωματούχοι, παλιοί επαναστάτες, άνθρωποι που αγωνίστηκαν για τον κομμουνισμό, όταν έχει και την παραμικρή υποψία ότι τον αντιπολιτεύονται. Οι διωγμοί αυτοί εντάθηκαν μετά τη δολοφονία εξέχοντος κομμουνιστή ηγέτη, του Κίροφ, που αποδόθηκε σε συνωμοσία οπαδών του Τρότσκι.

Όμως οι θεωρούμενοι συνωμότες δεν πρέπει να εκτελεστούν μυστικά. Σημασία έχει να γίνουν δημόσιες δίκες στις οποίες να παραδεχτούν την υπονομευτική τους δράση. Οι ανακριτικές μέθοδοι έχουν εξελιχθεί σε επιστήμη. Η σωματική και ψυχολογική βία αναγκάζει τους ανακρινόμενους να παραδεχτούν τις κατηγορίες. Εξέχοντα στελέχη όπως ο Ζηνόβιεφ και ο Κάμενεφ δικάζονται δημόσια και εκελούνται. Ένας άλλος, ο Σμυρνόφ, εξαναγκάζεται με εκβιασμό που σχετίζεται με τη γυναίκα και την κόρη του.

Τα πάντα ελέγχονται, λογοκρίνονται. Η τέχνη, το θέατρο, η λογοτεχνία, ο τύπος πρέπει να υπηρετούν το Κόμμα,. Ο Στάλιν επισκέπτεται τον ετοιμοθάνατο Γκόρκι και σκέφτεται: "Για να υποτάξεις ένα λαό πρέπι ή να εξοντώσεις ή να εξαγοράσεις τη διανόησή του. Και πιο σωστά, ένα μέρος της διανόησης να το εξοντώσεις κι ένα άλλο να το εξαγοράσεις και να το έχεις υπό το κράτος του τρόμου".

Η προσωπολατρία του Στάλιν είναι κάτι ασύλληπτο. Λέει κάποια στγμή η μητέρα του Σάσα: "Όλοι τους έχουνε στραβωθεί. Έχουνε βάλει παρωπίδες μ' αυτό το όνομα, δεν θέλουν να σκεφτούν τι κάνει εκείνος, είναι θεός γι' αυτούς, περισσότερο κι από θεός, γιατί γι' αυτόν που πιστεύει στο θεό υπάρχει η έννοια του καλού και του κακού, της ευσπλαχνίας, της μετάνοιας, του ελέους, αλλά γι' αυτούς δεν υπάρχει τίποτα. Γι' αυτούς υπάρχει μόνο ο Στάλιν. Αυτός είναι ο θεός τους, η συνείδησή τους".

Το βιβλίο τελειώνει με τη λήξη της τρίχρονης εξορίας του Σάσα. Όμως αυτό δεν σημαίνει ότι θα επιστρέψει στη Μόσχα. Οι περιπέτειες του βίου του θα συνεχιστούν στο δεύτερο τόμο των "Παιδιών από το Αρμπάτ" που έχει υπότιτλο "Ο φόβος".