Πικρολέμονα

Είχα αρχίσει να διαβάζω το "Αλεξανδρινό Κουαρτέτο" του Λώρενς Ντάρελ, όταν στη δεύτερη παράγραφο με σταμάτησε η φράση "δραπέτευσα σε τούτο το νησί με λίγα βιβλία και το παιδί". Παρ' όλο που η μεταφράστρια του έργου διευκρινίζει ότι η περιγραφή του νησιού στη συνέχεια θυμίζει τη Λέσβο, εντούτοις το "Αλεξανδρινό Κουαρτέτο" είχε αρχίσει να γράφεται στην Κύπρο. Και τότε μου γεννήθηκε η επιθυμία να ξαναδιαβάσω τα "Πικρολέμονα" (Γρηγόρη, 1959) που είχα διαβάσει χρόνια πριν κι από το οποίο διατηρούσα μια θολή ανάμνηση. Άφησα λοιπόν το Κουαρτέτο για αργότερα και βυθίστηκα ξανά στον κόσμο της Κύπρου της δεκαετίας του '50, σε εικόνες που "μισό πραγματικές μισό γυρνάμενες μες στο μυαλό μου ήσαν".

Τότε που ο Ντάρελ έζησε στο νησί μας (1953-56) ήμουν πολύ μικρή για να μου κάνει μάθημα στο γυμνάσιο όπου δίδαξε, που κι αν μου έκανε δεν θα ήξερα καθόλου ποιος ήταν, παρά μόνο θα διασκέδαζα στο μάθημά του, όπως αργότερα μου είπαν γνωστοί μου που τον είχαν δάσκαλό τους.

Το βιβλίο με ταξίδεψε σ' ένα κόσμο χαμένο πια για πάντα. Με σεργιάνισε στα στενά της Κερύνειας, με πήρε μαζί του έκθαμβη στην ομορφιά του Πέλλαπαϊς, εκεί όπου, όταν πήγε ο Ντάρελ για να αγοράσει ένα σπίτι, στάθηκε και κοίταζε σαν μαγεμένος. Γράφει: "...τα δώματα άνοιγαν σαν βεντάλιες σε γαλαρίες κι απ' όπου νέες πανοραματικές θέες ανοίγονταν προς τ' ανατολικά και τα δυτικά. Καθώς ανεβαίναμε φάνηκε πάλι η Κερύνεια κι ολόκληρη η μαιανδρική αχτή σαν ψιλοδουλεμένη νταντέλα. Άρχισα να αισθάνομαι ένοχος για μια πράξη επίφοβης τόλμης το να θέλω να εγκατασταθώ σ' ένα τέτοιο καταπληκτικό μέρος. Θα μπορούσε κανείς να εργαστεί όταν θα ΄χει να θαυμάζει μια τέτοια σκηνογραφία;"

Χρόνια αργότερα, όταν ο αγώνας είχε τελειώσει, όταν ο Ντάρελ είχε από καιρό εγκαταλείψει το νησί μας, θέλησα να επισκεφθώ το σπίτι όπου έζησε. Στο χωριό το ήξεραν, μου το έδειξαν. Τώρα δεν ξέρω πια αν υπάρχει κι αν υπάρχει στο τουρκοκρατούμενο Πέλλαπαϊς, τίποτα πια δεν θα είναι το ίδιο.

Καθώς διάβαζα τα "Πικρολέμονα" από τη μια νοσταλγούσα εκείνη τη μακρινή εποχή, όταν το αίμα και ο θάνατος δεν είχε πλημμυρίσει το νησί μας, όταν η Κερύνεια ήταν η αγνή, ανόθευτη ομορφιά που μάγευε ξένους και δικούς, ομορφιά την οποία απεικονίζει ο Ντάρελ με τις έξοχες περιγραφές του. Κι από την άλλη αντιδρούσα με αγανάκτηση διαπιστώνοντας πόσο μας υποτιμούσαν και μας περιφρονούσαν οι Άγγλοι. Τα "Πικρολέμονα" είναι η αγγλική εκδοχή, η αγγλική ματιά στην Κύπρο και τον αγώνα της. Ο Ντάρελ μιλά ελληνικά, έχει φίλους Κυπρίους, αλλά δεν παύει να μας βλέπει σαν αφελείς επαρχιώτες. Αδυνατεί να κατανοήσει τον πόθο μας για ελευθερία, συνυφασμένο τότε με τον αγώνα για Ένωση με την Ελλάδα, συνεχώς αναφέρει ότι μας ξεσηκώνουν οι παπάδες και το ραδιόφωνο της Αθήνας. Ειρωνεύεται τις μαθητικές διαδηλώσεις, βλέπει τον Καραολή, τον πρώτο καταδικασθέντα σε θάνατο, ως εγκληματία και τρομοκράτη που πρέπει να τιμωρηθεί. Η Κύπρος γι' αυτόν ανήκει δικαιωματικά στην Αυτοκρατορία: "Η Κύπρος, από γεωγραφικής και πολιτικής απόψεως ανήκε στην ίδια τη ραχοκοκαλιά της Αυτοκρατορίας. Δεν θα 'πρεπε λοιπόν να κρατηθεί με κάθε θυσία;"

Κι όμως μετά την εξέγερση του '55 θα πει κάποια στιγμή: "Δεν μπορούσα να μη σκέπτομαι με πίκρα πως αν είμασταν αρκετά τίμιοι για να παραδεχτούμε την ελληνικότητα της Κύπρου απ' την αρχή, ίσως να μην ήταν ανάγκη να εγκαταλείψουμε το νησί ή να αγωνιστούμε για δαύτο. Τώρα ήταν πια πολύ αργά".

Διευθυντής στο Γραφείο Πληροφοριών, υπεύθυνος δηλαδή της αγγλικής προπαγάνδας, πιστεύεται ότι υπήρξε πράκτορας των Άγγλων. Πολλά έχουν γραφτεί και για το ρόλο του και για τα "Πικρολέμονα". Ο μεγάλος μας ποιητής Κώστας Μόντης γράφει τις "Κλειστές πόρτες" ως απάντηση, όπως δηλώνει, στα "Πικρολέμονα" του Ντάρελ. Μια έμμεση απάντηση αποτελεί και το μυθιστόρημα του Ρόδη Ρούφου "Η Χάλκινη εποχή".

Τα "Πικρολέμονα", διαβασμένα τώρα, ύστερα από την τραγική κατάληξη εκείνου του υπέροχου αγώνα, αφήνουν πραγματικά μια πικρή γεύση στο στόμα.