Οι καιροί της μνήμης

Το τέταρτο και τελευταίο μέρος της τετραλογίας του Θοδωρή Παπαθεοδώρου με κούρασε για να το τελειώσω. Είχα διαβάσει με ενθουσιασμό το πρώτο μέρος, "Οι κόρες της λησμονιάς", με ενδιαφέρον το δεύτερο, "Οι μάνες της άδειας αγκαλιάς", με περιέργεια για την κατάληξη της ιστορίας το τρίτο μέρος, "Τα δάκρυα των αγγέλων", αλλά με αρκετή προσπάθεια το τέταρτο και τελευταίο μέρος, "Οι καιροί της μνήμης" (όλα στις εκδόσεις Ψυχογιός).

Ο Εμφύλιος τέλειωσε επισήμως το 1949. Όμως οι συνέπειές του δεν σταμάτησαν εκεί, τα μίση και τα πάθη δεν έσβησαν μεμιάς. Ο συγγραφέας στο μέρος αυτό διερευνά τις ζωές και τις τύχες κυρίως των ηττημένων κομμουνιστών που άλλοι κατέφυγαν στις ανατολικές χώρες, πρώτα στην Αλβανία και από εκεί διασκορπισμένοι στην Ουγγαρία, Ρουμανία, Πολωνία, Τασκένδη, άλλοι καταδικάστηκαν και εκτελέστηκαν κι άλλοι εξορίστηκαν σε ελληνικά ξερονήσια.

Ιδιαίτερα αναφέρεται στις χιλιάδες των φυγαδευμένων παιδιών, που οι μεν το ονόμαζαν παιδομάζωμα και οι δε παιδοσώσιμο. Όλα βέβαια τα γεγονότα αυτά στηρίζονται σε πληθώρα ιστορικών πηγών που παρατίθενται στο τέλος. Ακόμα περισσότερο φωτίζουν τα γεγονότα οι επεξηγηματικές σημειώσεις του συγγραφέα, όπως συνέβαινε και με τους υπόλοιπους τόμους.

Οι τρεις μάνες, η Αγγέλα, η Αριάδνη, η Μέλπω, καθεμιά από τις οποίες είχε το δικό της μερτικό στο πένθος και στον πόνο, εξακολουθούν να αναζητούν και να περιμένουν τα χαμένα τους παιδιά που κάποια ακούσια και άλλα με τη θέλησή τους βρέθηκαν στα βουνά και από εκεί στις ανατολικές χώρες. Μέσα από τις τύχες των ηρώων και των ηρωίδων του έργου ο συγγραφέας εκθέτει τη σκληρότητα της δεξιάς που επεκράτησε, τις διώξεις, τις εκτελέσεις, τις εξορίες τις φυλακίσεις, τον εξαναγκασμό σε δηλώσεις μετανοίας αλλά και τον αυταρχισμό των κομμουνιστικών καθεστώτων, τον καταπιεστικό και ανελεύθερο τρόπο λειτουργίας του κόμματος, τις διενέξεις και την αλληλοεξόντωση μεταξύ των ηττημένων και αργότερα την αρχή μιας διαφαινόμενης αλλαγής με το θάνατο του Στάλιν, φτάνοντας χρονικά περίπου ως το 1958.

Πολύ ενδιαφέρον ιστορικά το βιβλίο και γενικά όλη η τετραλογία, θα μπορούσε, πιστεύω, να είναι συντομότερη.. Κουράζουν οι επαναλήψεις και μεγάλο μέρος, όπως για παράδειγμα στις επιστολές, που η εξέλιξη είναι στάσιμη. Έχω επίσης την άποψη πως σ' ένα βιβλίο στηριγμένο σε ιστορικά γεγονότα δεν αρμόζει το ύφος που θα μπορούσε να ονομάσει κάποιος "γλυκερό", με συσσώρευση συνωνύμων ή με τη χρήση υποκοριστικών όπως μανούλα, καρδούλα, ψυχούλα, κ.ο.κ.

Δεν θέλω με τις παρατηρήσεις αυτές να μειώσω την αξία του βιβλίου, πιστεύω από τα πιο αντικειμενικά που γράφτηκαν για τον Εμφύλιο. Κι αν μπορούσε κανείς να συμπυκνώσει σε μια φράση τον άξονα στον οποίο κινείται το βιβλίο, θα ήταν το εξής απόσπασμα: "Τι Αγγέλα και τι Αριάδνη, τι αντάρτης και τι στρατιώτης, ίδιος ο πόνος της μάνας, ίδιος, ολόιδιος, ασήκωτος..."