Τετάρτη, Σεπτεμβρίου 25, 2013

Αρχαίο φως

Τζων Μπάνβιλ
Αρχαίο φως
Καστανιώτης, 2013
Μετ. Τόνια Κοβαλένκο
Πολλές φορές έχει γίνει συζήτηση και σ' αυτά εδώ τα βιβλιοφιλικά blogs για το τι είναι καλή λογοτεχνία. Σπάνια παίρνω μέρος σε παρόμοιες θεωρητικές συζητήσεις. Προτιμώ έμπρακτα να καταγράφω τη γνώμη μου για συγκεκριμένα βιβλία. Και, ναι, το τελευταίο βιβλίο που διάβασα είναι καλή λογοτεχνία.
Πρόκειται για το μυθιστόρημα  "Αρχαίο φως", του Τζων Μπάνβιλ, του οποίου το εξίσου καλό "Θάλασσα" πήρε το 2005 το βραβείο Man Booker. Αν κάποιος αναζητά στο μυθιστόρημα την ενδιαφέρουσα πλοκή, το μύθο, την υπόθεση και την περιέργεια πώς θα τελειώσει, ας μη το διαβάσει. Όλη η υπόθεση μπορεί να συνοψιστεί στην εναρκήρια πρόταση: "Ο Μπιλ Γκρέι ήταν ο καλύτερός μου φίλος κι εγώ αγάπησα τη μητέρα του". Είναι σαν να έχουν ειπωθεί τα πάντα, γιατί αυτή είναι η ιστορία. Ένας δεκαπεντάχρονος νεαρός, ο Αλεξάντερ Κλιβ, δημιουργεί δεσμό με την κατά είκοσι χρόνια μεγαλύτερή του κυρία Γκρέι (έτσι την αποκαλεί σ' όλο το βιβλίο, παρά τη στενή τους σχέση).
Όμως η σχέση αυτή και όλα όσα περιστρέφονται γύρω της, τα ακούμε αφηγούμενα ως ανάμνηση  του Κλιβ πενήντα χρόνια αργότερα. Η μνήμη. Η μνήμη είναι ο μεγάλος πρωταγωνιστής της ιστορίας. "Τι ανακαλώ από αυτήν, τώρα, σε ετούτες τις ήπιες, ωχρές μέρες καθώς η χρονιά εκπνέει; Εικόνες από το μακρινό παρελθόν συνωστίζονται στο μυαλό μου και τις περισσότερες φορές δεν είμαι βέβαιος αν πρόκειται για αναμνήσεις ή επινοήσεις. Όχι πως υπάρχει μεγάλη διαφορά ανάμεσα στα δύο, για να μην πω ότι δεν διαφέρουν σε τίποτα" (σ.13). Και το θέμα μνήμη επανέρχεται διαρκώς. "Τι περίεργες αυτές οι τρύπες που ανακαλύπτει κανείς όταν ψαύει επίμονα το σαρακοφαγωμένο ύφασμα του παρελθόντος" (σ. 121). Κι αλλού: "Τα εκτιμούσα και τότε όλα αυτά όπως κάνω τώρα ή μήπως τα εξιδανικεύει η ύστερη γνώση;" (σ. 150). Το παρελθόν δεν είναι μόνο ό,τι θυμόμαστε, είναι κι ό,τι έχουμε επινοήσει συμπληρώνοντάς το.
Ο Κλιβ που αναπολεί και αφηγείται, είναι  ηθοποιός. Υπήρξε κυρίως ηθοποιός θεάτρου, τώρα όμως τον καλούν να ενσαρκώσει κινηματογραφικά έναν διανοούμενο, τον Άξελ Βάντερ, σε μια ταινία με το χαρακτηριστικό τίτλο "Η επινόηση του παρελθόντος". Συμπρωταγωνίστριά του είναι η νεαρή ηθποιός Ντον Ντέβονπορτ, της οποίας η απόπειρα αυτοκτονίας συνείρεται στη σκέψη του Κλιβ με την πριν από δέκα χρόνια αυτοκτονία της κόρης του. Η ανάμνηση του θανάτου της κόρης επίσης σκιάζει όλο το βιβλίο. Μνήμη-παρελθόν-θάνατος. Μήπως δεν είναι αλληλένδετα;
Ψυχολογική εμβάθυνση στο χαρακτήρα ενός δεκαπεντάχρονου αγοριού, η παλιά ερειπωμένη αγροικία στην οποία συναντώνται οι δυο εραστές, εικόνες του φυσικού περιβάλλοντος, όλα αναπλάθονται στη μνήμη, ενώ το ερώτημα αν έτσι έγιναν τα πράγματα ή μήπως η επινόηση συμπλήρωσε τα κενά, επανέρχεται διαρκώς.
Όσο κι αν ξέρουμε από την αρχή σχεδόν όλη την υπόθεση, στο τέλος μια ανατροπή ρίχνει ένα καινούριο φως στο παρελθόν.
Και ο τίτλος; Ποιο είναι το αρχαίο φως; Υπάρχει μια αναφορά, μια εικόνα που επιτρέπει πολλαπλές ερμηνείες: "Ένα απομεσήμερο στην αγροικία του Κότερ, με τον ήλιο να πέφτει υπό γωνία πάνω μας μέσα από ένα ψηλά τοποθετημένο, ραγισμένο τζάμι, μου εξήγησε πώς αξιοποιεί σωστότερα ο οικοδεσπότης το φυσικό, το αρχαίο φως..." (σ. 77).

Κυριακή, Σεπτεμβρίου 22, 2013

Ο θάνατος της Μπελλ

Georges Simenon
Ο θάνατος της Μπελλ
Άγρα, 2012
Μετ. Βάνα Χατζάκη
Μικρού σχήματος, φροντισμένη, πολυτονική έκδοση (όπως όλες οι εκδόσεις του Άγρα), το μυθιστόρημα του πασίγνωστου και πολυγραφότατου Ζωρζ Σιμενόν, είναι ένα μικρό διαμαντάκι της αστυνομικής λογοτεχνίας που διαβάζεται απνευστί. Γιατί δεν είναι απλώς αστυνομικό. Όπως πολύ εύστοχα αναφέρει ο αγαπητός Πατριάρχης Φώτιος, "Αν και εστιάζει σ' ένα φόνο ο οποίος διερευνάται από τις αρχές, αν και υπάρχουν ενδείξεις και ύποπτος, το τέλος κάνει μια στροφή σε μια ποιοτική αναγωγή του απλού μοτίβου "φόνος-έρευνα-αποκάλυψη" σε μια ψυχολογικού τύπου εκτίναξη". Θα πρόσθετα πως θα μπορούσαμε να πούμε πως είναι μια μελέτη πάνω στο θέμα της ενοχής, της σημασίας της κληρονομικότητας και της επίδρασης του κοινωνικού περιβάλλοντος.
Κεντρικός χαρακτήρας του βιβλίου είναι ο Σπένσερ Άσμπυ, ένας ήσυχος, ευσυνείδητος καθηγητής ενός καλού σχολείου σε μια μικρή κωμόπολη κάπου κοντά στη Νέα Υόρκη. Ζει εκεί με τη γυναίκα του Κριστίν, μια ήρεμη, τακτοποιημένη ζωή. Δεν έχουν παιδιά, όταν όμως αρχίζει το μυθιστόρημα, φιλοξενούν τη νεαρή Μπελλ, κόρη μιας φίλης της Κριστίν. Ένα βράδυ η Κριστίν παίζει μπριτζ ως αργά σ' ένα φιλικό σπίτι, η Μπελλ έχει πάει στο σινεμά, ο Σπένσερ μόνος στο σπίτι ασχολείται με το χόμπι του, δηλαδή τις ξύλινες κατασκευές χρησιμοποιώντας τόρνο. Το επόμενο πρωί η Μπελλ βρίσκεται νεκρή στο δωμάτιό της, στραγγαλισμένη. Η αστυνομία έρχεται, οι ανακρίσεις αρχίζουν. Φυσικά, πρώτος ύποπτος ο Σπένσερ. Ο ίδιος δηλώνει αθώος. Η αστυνομία δεν βρίσκει στοιχεία εναντίον του. Όμως η μικρή κοινωνία της πόλης του τον δαχτυλοδείχνει.
Ο διεθυντής του σχολείου του υποδεικνύει ότι είναι καλύτερα να λείψει μερικές μέρες από το σχολείο. Στον τοίχο του σπιτιού βρίσκεται μια μέρα γραμμένο ένα μεγάλο Μ (urderer). Ο ιερέας στο κήρυγμά του έμμεσα αναφέρεται σ' αυτόν, ακόμα και η γυναίκα του τηρεί μια στάση καχυποψίας. Είναι ή όχι ένοχος; Δεν το ξέρουμε μέχρι την τελευταία σελίδα. Όμως άσχετα με την ενοχή ή την αθωότητά του, η αντιμετώπισή του από τον κοινωνικό περίγυρο θα έχει μια μοιραία επίδραση στη συμπεριφορά και τις πράξεις του.
Χαρακτήρες ζωντανοί, μας φαίνονται άνθρωποι της διπλανής πόρτας. Λεπτομέρειες στην περιγραφή που χωρίς να οδηγούν σε πλατυασμό, ζωντανεύουν το περιβάλλον, δημιουργούν κινηματογραφικές εικόνες. Μια τραβηγμένη κουρτίνα, η μασημένη άκρη ενός πούρου, το χιόνι που πέφτει, η αναμμένη λάμπα, ο θόρυβος του τόρνου, τα διορθωμένα γραπτά, η κίνηση στο σπίτι των γειτόνων, η φωτιά στο τζάκι, μια παλιά πολυθρόνα, η ατμόσφαιρα ενός μπαρ...
Βιβλίο γραμμένο το 1952 που έχει τη φρεσκάδα και την επικαιρότητα του σημερινού.

Κυριακή, Σεπτεμβρίου 15, 2013

Αποκαΐδια και βατόμουρο γλυκό

Φωτεινή Ναούμ
Αποκαΐδια και βατόμουρο γλυκό
Λιβάνης, 2013

Ομολογώ ότι ποτέ δεν θα διάλεγα βιβλίο μ' αυτό τον τίτλο, που παραπέμπει σε βιβλίο "ροζ λογοτεχνίας". Αν το διάβασα, είναι γιατί αφενός είχα γνωρίσει τη συγγραφέα από το πολύ καλό βιβλίο της "Ο διαχειριστής", αφετέρου γιατί η ίδια είχε την καλοσύνη να μου το στείλει.
Μέχρι περίπου το μισό (από σύνολο 461 σελίδων) μου κράτησε αδιάπτωτο το ενδιαφέρον, που δυστυχώς στη συνέχεια δεν ανταποκρίθηκε στις προσδοκίες που μου δημιούργησε η αρχή. Η ιστορία αρχίζει σ' ένα μικρό, φτωχό χωριό, κοντά στην Κομοτηνή, προς το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Ένα κορίτσι, η Κομνηνή, φανερώνει ήδη από τα επτά της χρόνια, την ομορφιά, την εξυπνάδα, το δυναμικό της χαρακτήρα, την έφεσή της για μόρφωση, σε μια εποχή που τα γράμματα δεν θεωρούνταν απαραίτητα για τα κορίτσια. Καθώς το έργο προχωρούσε και η Κομνηνή μεγάλωνε, μου θύμιζε πότε τη Σμαραγδή από την "Παναγιά τη Γοργόνα" και πότε τη Σκάρλετ του "Όσα παίρνει ο άνεμος". Πανέμορφη, αισθησιακή, δεν αφήνει κανένα άντρα ασυγκίνητο, αλλά και η ίδια δεν διστάζει να ανταποκριθεί στις ερωτικές προκλήσεις και πολύ συχνά να τις δημιουργεί.
Ο δυναμικός της χαρακτήρας κυριαρχεί σ' ολόκληρο το βιβλίο. Με το δυναμισμό, την ομορφιά, τη σεξουαλικότητα αλλά και την πονηριά, θα μπορέσει να ξεφύγει από το στενό περίγυρο και τη μίζερη ζωή του χωριού. Θα αποκτήσει πλούτη, θα αναπτύξει πρωτοβουλίες, αλλά δυστυχώς εκείνο που προβάλλεται στο βιβλίο είναι κυρίως η σεξουαλικότητά της και μέσω αυτής και όχι με τα άλλα της προσόντα θα πετύχει τους στόχους της.
Γύρω της πλήθος άλλοι χαρακτήρες δίνονται από τη συγγραφέα με περιγραφική δύναμη και ζωντάνια. Οι φτωχοί και αμόρφωτοι γονείς της, ο δάσκαλος του χωριού χάρις στον οποίο  μπόρεσε να φοιτήσει στο σχολείο, ο ηλικιωμένος πρώτος της άντρας, ο γιος της, οι παιδικοί του φίλοι, ο Μεχμέτ, ο μεγάλος έρωτας της ζωής της και πλήθος άλλοι. Ξεχωριστός χαρακτήρας είναι αυτός της συνονόματης γιαγιάς της, κοντά στην οποία βρίσκει τη στοργή και την αγάπη που της είχαν στερήσει οι γονείς της. Η γιαγιά θα είναι και ο μυστικοσύμβουλός της σε κάθε δύσκολη στιγμή και η γυναικεία πονηριά που τη χαρακτηρίζει δεν είναι άσχετη με τις συμβουλές της γιαγιάς.
Πιστεύω ότι η Ναούμ δεν αξιοποίησε όσο και όπως θα μπορούσε τόσο τις δυνατότητες που έχει η ίδια όσο και τις ευκαιρίες που της έδινε το θέμα της. Για παράδειγμα, η Κομοτηνή, όπου διαδραματίζεται το μεγαλύτερο μέρος του έργου, παρείχε την ευκαιρία για την πληρέστερη απόδοση του ιδιαίτερου πολυπολιτισμικού χαρακτήρα της πόλης. Επίσης δεν αξιοποιήθηκε το χρονικό πλαίσιο μιας πολύ ενδιαφέρουσας εποχής και όταν τελειώνει το βιβλίο, εξήντα περίπου χρόνια από τότε που άρχισε, δεν διακρίνουμε καμιά σχεδόν αλλαγή σε κοινωνικές συνθήκες,  περιβάλλον κ.λπ.
Δυο παρένθετες ιστορίες που από μόνες τους έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον, η ιστορία του Ρούση που μετά το θάνατο της αγαπημένης του ζει σαν ερημίτης στο βουνό και η ιστορία ενός τσιγγάνου με το φίδι, συνδέονται πολύ χαλαρά με τον κύριο κορμό της ιστορίας και ο αναγνώστης μένει με την απορίας της σχέσης τους με το θέμα.
Έχω ξαναγράψει ότι δεν κατανοώ γιατί τα "ευπώλητα" πρέπει να είναι περίπου γύρω στις 500 σελίδες, πράγμα που αναγκάζει τους συγγραφείς να "ξεχειλώνουν" την έμπνευσή τους. Πιστεύω κάτι τέτοιο συνέβη και με αυτό το βιβλίο. Οι ιστορίες των τεσσάρων φίλων, μεταξύ των οποίων και ο γιος της Κομνηνής, επεκτείνει μεν, αλλά αποδυναμώνει το έργο. Οπωσδήποτε, αν η Ναούμ ήθελε να γράψει ένα "ευπώλητο", ασφαλώς το πέτυχε με την ηρωίδα της που "...απ' όπου περνούσε άφηνε πίσω της μια μυρωδιά από αποκαΐδια, μα κι από βατόμουρο γλυκό". Κρίμα όμως γιατί πιστεύω ότι έχει δυνατότητες για κάτι πολύ καλύτερο.

Παρασκευή, Σεπτεμβρίου 06, 2013

Όταν ήταν ευτυχισμένος

Πολυχρόνης Κουτσάκης
Όταν ήταν ευτυχισμένος
Πατάκης, 2013
"Ο 19ος αιώνας πλησιάζει στο τέλος του, η Ελλάδα σπαράσσεται από τα προβλήματα που έχουν αφήσει πίσω τους τέσσερις αιώνες σκλαβιάς και εβδομήντα χρόνια άθλιων πολιτικών, η Κρήτη παραμένει υπό τουρκική κατοχή, και ο Ελευθέριος Βενιζέλος δεν έχει καμιά σχέση με τον ηγέτη που σήμερα γνωρίζουμε-και δεν θέλει να έχει.
Γιατί το κέντρο της ζωής του δεν είναι η δικηγορία, ούτε η πολιτική, ούτε ο πρωτότοκος νεογέννητος γιος του. Το κέντρο της ζωής του είναι ο μεγάλος, απόλυτος έρωτάς του για τη γυναίκα του, τη Μαρία- κι όταν τη χάσει θα τρελαθεί, θα κόψει κάθε επικοινωνία με την οικογένειά του, θα περνάει μέρες και νύχτες στο νεκροταφείο και θα φυτέψει κυπαρίσσια εκεί για να μπορεί να τη βλέπει από μακριά, θα γυρίζει στους δρόμους των Χανίων παραμιλώντας". (Απόσπασμα από την περιγραφή του βιβλίου).
 Πολύ συχνά τα οπισθόφυλλα των βιβλίων ή τα δελτία τύπου είναι παραπλανητικά. Δεν συνάντησα όμως ως τώρα κανένα τόσο παραπλανητικό όσο την περιγραφή που δίνεται για το βιβλίο του Πολυχρόνη Κουτσάκη, "Όταν ήταν ευτυχισμένος". Μάταια ο αναγνώστης θα αναζητήσει τα προβλήματα του τέλους του 19ου αι. "από τα οποία σπαράσσεται η Ελλάδα" κι άδικα θα περιμένει να δει ένα Βενιζέλο τρελαμένο από το θάνατο της γυναίκας του. Στοιχεία βέβαια από τα πιο πάνω υπάρχουν στο βιβλίο, όχι όμως  στο βαθμό και την έκταση που αφήνεται να νοηθεί.
Στο επιλογικό σημείωμά του ο συγγραφέας σημειώνει μεταξύ άλλων: "Το βιβλίο αυτό ΔΕΝ είναι βιογραφία (...) αυτό που διαβάσατε είναι μυθιστόρημα, και ο Βενιζέλος που πρωταγωνίστησε είναι ο χαρακτήρας που εγώ φαντάστηκα". Έχω την άποψη πως το σημείωμα αυτό θα έπρεπε να μπει στην αρχή ως πρόλογος και όχι επιλογικά. Θα διευκόλυνε έτσι τον αναγνώστη να διακρίνει τα ιστορικά από τα μυθιστορηματικά πρόσωπα και να μην το θεωρεί ο συγγραφέας εξαρχής δεδομένο.
Το βιβλίο δίνεται με σχεδόν θεατρική μορφή, πράγμα καθόλου περίεργο, μια και, όπως μας πληροφορεί ο συγγραφέας, γράφτηκε πρώτα ως θεατρικό με τον ίδιο τίτλο παίρνοντας το β' Κρατικό Βραβείο του Υπουργείου Πολιτισμού το 2005. Στη μυθιστορηματική μορφή διατηρεί τα πρόσωπα, καθένα από τα οποία βλέπει από τη δική του άποψη τα γεγονότα. Μερικά από τα πρόσωπα αυτά είναι: Η Στυλιανή, μητέρα του Βενιζέλου, η Μαρία, η πρώτη του γυναίκα, η Έλενα, η δεύτερη, ο Αριστείδης (φανταστικό πρόσωπο που βρίσκεται πάντα κοντά στον Βενιζέλο), η Παρασκευύλα (πράγματι είχε δεσμό μαζί της ο Βενιζέλος μετά το θάνατο της γυναίκας του;), ο Αντρέ, ένας δημοσιογράφος κ.λπ.
Τα πρόσωπα αυτά εναλλάσσονται επανερχόμενα πολλές φορές στην αφήγηση (μερικά μάλιστα μιλούν και ... μετά θάνατο) σταματώντας σε καίριες στιγμές της ζωής του Βενιζέλου και βλέποντάς τις από τη δική του σκοπιά ο καθένας. Όμως δύσκολα θα απολαύσει κάποιος το βιβλίο, αν δεν είναι ήδη ενήμερος για τη ζωή του μεγάλου πολιτικού. Αν δεν ξέρει τι έγινε στον Θέρισο για παράδειγμα, ή το κίνημα του 1909, την εκλογική ήττα του 1920, την αυτοεξορία στο Παρίσι κ.λπ.
Πολύ θα ήθελα να διαβάσω μια πλήρη βιογραφία της μεγάλης αυτής προσωπικότητας που άλλαξε  την ιστορία της Ελλάδας, ως τώρα όμως, παρ' όλη την πληθώρα δημοσιευμάτων γύρω από τον Βενιζέλο, δεν μπόρεσα να συναντήσω μια επιστημονική και πλήρη βιογραφία του.