Τρίτη, Ιανουαρίου 26, 2016

τα Γράμματα στη Μητέρα του Κώστα Μόντη

Άντης Ροδίτης
τα Γράμματα στη Μητέρα του Κώστα Μόντη
(Ποίηση και Ιστορία)
Αρμός, 2015

Γιατί μας δυσκολεύεις κύριε Ροδίτη;
Γιατί ανασκαλεύεις
"πόνους παλιούς που μέσα μας κοιμούνται";
Γιατί ανατρέπεις;
Τι σου φταίξαμε;
Είσαι απαράδεχτος
Επιεικώς απαράδεχτος!

Διάβασα χωρίς διακοπή σε μια πρώτη ανάγνωση το βιβλίο του Άντη Ροδίτη "τα Γράμματα στη Μητέρα του Κώστα Μόντη". Κι ύστερα το ξανάρχισα έχοντας πλάι μου και συχνά ανατρέχοντας και ξαναδιαβάζοντας τα ίδια τα "Γράμματα". Τα είχα διαβάσει πολλές φορές στο παρελθόν, είχα γράψει γι' αυτά, είχα διδάξει κάποιο απόσπασμα. Όμως η καινούρια ματιά με την οποία τα βλέπει ο Ροδίτης, η ανάλυσή τους σε συνδυασμό με τα ιστορικά γεγονότα που στάθηκαν η αφορμή για τη δημιουργία τους, αποτελεί μια σπουδή στα "Γράμματα" που ως τώρα δεν έχει παρουσιαστεί στο εύρος και στο βάθος που μας δίνει ο Ροδίτης.
Ένας άλλος μας ποιητής, ο Κυριάκος Χαραλαμπίδης, διατύπωσε σε ομιλία του για τον Μόντη το 1984 την εξής άποψη, άποψη που ο Ροδίτης παραθέτει και στο οπισθόφυλλο του βιβλίου του: "Θ' άξιζε αλήθεια να μπει κανένας στον πειρασμό να προσπαθήσει να κάνει μια ανάλυση αυτών των στίχων και μια αντιπαραβολή με συγκεκριμένες ιστορικές καταστάσεις". Στηριγμένος σ' αυτή την εισήγηση ο Άντης Ροδίτης, αλλά και στο ότι 31 χρόνια μετά (τη δήλωση Χαραλαμπίδη) και 43 από την κυκλοφορία του "Δευτέρου Γράμματος" (1972) "ούτε ο Χαραλαμπίδης, ούτε άλλος απ' όσο ξέρω, δεν υπέκυψε στον πειρασμό ή δεν τον αντιμετώπισε ευθέως δοκιμάζοντας μια εκτεταμένη ανάλυση έστω ενός από τα δύο πρώτα Γράμματα, αφού όλα μαζί κρίνονταν "φρονίμως" (όσες φορές "κρίθηκαν") σχεδόν πάντα εν συντομία και αποσπασματικά", επιχειρεί ο ίδιος την ανάλυση αυτή.
Πώς τώρα εγώ μπορώ να παρουσιάσω ένα βιβλίο που αναλύει ένα μεγαλόπνοο έργο, μια μελέτη που στηρίζεται σε ευρύτατη γνώση πηγών, που οι παραπομπές του περιλαμβάνουν λογοτεχνικά περιοδικά, Ιστορία της Λογοτεχνίας και μελέτες, τον Έλιοτ και τον Έγκελς, Θουκυδίδη και Πλάτωνα και Αριστοτέλη, Σεφέρη και Ναζιανζηνό, έγγραφα του Φόρειν Όφις και τα Άπαντα του Μακαρίου, Καβάφη και ΝΑΤΟ και πλήθος άλλα; Μια πολύ αδρομερή σκιαγράφηση μπορώ να κάνω, όχι παρουσίαση, όλα τα άλλα αφήνονται στον αναγνώστη του βιβλίου.
Από την αρχή ήδη δηλώνεται η συγγένεια των "Γραμμάτων" με την "Ερημη Χώρα" του Έλιοτ, συγγένεια  που πρώτος επεσήμανε ο Αντρέας Χριστοφίδης, χαρακτηρίζοντας ως "ερημιά" και "κρανίου τόπο" το μέρος από όπου ξεκινά ο  Μόντης να γράψει (Δεύτερο Γράμμα), αλλά, κατά τον Ροδίτη, ο Χριστοφίδης δεν τόλμησε να προχωρήσει "στα ενδότερα της θύρας που άνοιξε". Το τολμά τώρα ο ίδιος και η απήχηση της "Έρημης Χώρας" ακούγεται σαν ηχητικό υπόστρωμα σ' όλη τη μελέτη.
Μεταξύ ενός Εισαγωγικού κεφαλαίου και ενός Υστερογράφου μεσολαβούν έντεκα κεφάλαια ανάλυσης των "Γραμμάτων". Τα τέσσερα πρώτα, Η πληγή είναι η ελπίδα, Έρημη Χώρα-Κρανίου Τόπος, Από την έπαρση στον κυφωνισμό, Μήτε ζωντανοί μήτε πεθαμένοι, αφορούν στο "Πρώτο Γράμμα" (1965) καθώς και σε γενικότερα θέματα της ποίησης του Μόντη. Ένα σύντομο τελευταίο κεφάλαιο, "Πέρα από την απελπισία", αναφέρεται στο "Τρίτο Γράμμα" (1980), "που δεν είναι εξίσου με το "Δεύτερο" σπουδαίο ποίημα". Ένα κεφάλαιο, "Η ουρά που ήθελε να κουνά τον σκύλο", έχει καθαρά ιστορικό-πολιτικό περιεχόμενο, ενώ το μεγαλύτερο μέρος του βιβλίου και σημαντικότερο, πιστεύω, είναι η ανάλυση του "Δεύτερου Γράμματος" (1972). Της ταραγμένης εποχής που μεσολάβησε από το 1965 του "Πρώτου" ως το 1980 του "Δεύτερου" Γράμματος, των χρόνων που ο Ονήσιλος έστελλε τις μέλισσές του να μας ξυπνήσουν, κατά έναν άλλο μέγιστο ποιητή μας, αλλά που "όλες ψοφήσανε πάνω στο παχύ μας δέρμα". Πίσω από τους στίχους ο σπαραγμός, η κρυπτική, λόγω των σκοτεινών καιρών και της αντιπνευματικότητας, ποιητική διατύπωση, η ενόραση και η προφητική σχεδόν δύναμη του ποιητικού λόγου:
...σαν την ανεξήγητη, λέω, βουνοσειρά της Κερύνιας
που σήμερα είναι κι αύριο δεν είναι,
που σήμερα είναι κι αύριο δεν ξέρουν, δεν άκουσαν,
που σήμερα έχει όνομα
κι αύριο δεν έχει... 
Ασφαλώς  πάντα  στην ποιητική ερμηνεία υπόκειται ένα μέρος τουλάχιστον υποκειμενικού στοιχείου. Ο Άντης Ροδίτης καταθέτει (αν δεχτούμε ότι δεν τεκμηριώνει) την άποψή του. Εναπόκειται σ' άλλους μελετητές, ειδικά μάλιστα τους ονομαστικά αναφερόμενους, να ανασκευάσουν, να αντιτείνουν, να εκφέρουν τον δικό τους λόγο. Ας μην ξεχνούν όμως πως πέρα από τους κρυπτικούς στίχους υπάρχουν και οι διαυγέστατοι στίχοι που δεν επιδέχονται καμιά διφορούμενη ερμηνεία και που ο Άντης Ροδίτης επικαλείται, μαζί βέβαια και με πολλούς άλλους στίχους από την ποίηση του Μόντη:
Και τι θα γίνει τώρα,
θα σχίσουμε τα παλιά μας τετράδια
που  'ταν γεμάτα χρωματιστή "Ένωση",
θα σχίσουμε τα παλιά μας σχολικά τετράδια
που 'ταν γεμάτα "Ένωση" διακοσμημένη με γιασεμιά και λεμονανθούς και μαργαρίτες
θα σχίσουμε τα παλιά αναγνωστικά των παιδιών μας
με τις Ελληνικές σημαίες,
θα πετάξουμε τ' αγαπημένο αναμνηστικό σκουφί του Γυμνασίου
με την "Ένωση" στο γείσο,
θα πετάξουμε τον χάρακά τους
και τη τσάντα και τη μπάλα και το ποδήλατο
που 'γραφαν "Ένωση";
Αλήθεια, πέστε μου, τι θα γίνει τώρα;
 (Κύπρος εν Αυλίδι, 1976)

Παρασκευή, Ιανουαρίου 15, 2016

Ταξίδι μέλιτος

Μίμης Ανδρουλάκης
Ταξίδι μέλιτος
Πατάκης, 2015
(ebook)
"Παρασκήνια της Ιστορίας", "Ο Βενιζέλος ως πολιτικός και ως άνθρωπος", "Σελίδες της ελληνικής Ιστορίας", "Το γύρισμα της τύχης" και πολλοί άλλοι τίτλοι θα μπορούσαν να δοθούν στο καταπληκτικό αυτό συγγραφικό επίτευγμα του Μίμη Ανδρουλάκη. "Ιστορικό μυθιστόρημα" το χαρακτηρίζει ο συγγραφέας του, αλλά νομίζω το βάρος πέφτει μάλλον στον επιθετικό προσδιορισμό παρά στο ουσιαστικό. Είναι πιο πολύ Ιστορία, πιστεύω, παρά μυθιστόρημα. Κανένα γεγονός από όσα αναφέρονται δεν είναι φανταστικό, τεκμηριώνονται όλα από ντοκουμέντα και πηγές. Μυθιστορηματικά στοιχεία θα μπορούσαμε ίσως να εντοπίσουμε στους διαλόγους, που δεν  ξέρουμε αν όντως έτσι έγιναν ή στις ενδιάθετες σκέψεις του Βενιζέλου. Εντούτοις τόσο οι διάλογοι όσο και οι σκέψεις απηχούν βεβαιωμένα γεγονότα.
Βρισκόμαστε στον Οκτώβριο του 1921. Ένα χρόνο περίπου πριν, την 1η Νοεμβρίου του 1920, ο μεγάλος πολιτικός, αυτός που διπλασίασε την Ελλάδα, χάνει τις εκλογές, δεν εκλέγεται καν βουλευτής. Τώρα, αφού έχει παντρευτεί (σε δεύτερο γάμο) την Έλενα Σκυλίτση, Αγγλοχιώτισσα από πλούσια οικογένεια, ξεκινάνε μαζί ένα "ταξίδι μέλιτος" που θα κρατήσει εφτά μήνες. Το υπερωκεάνιο Aquitania αποπλέει στις 15 Οκτωβρίου από το λιμάνι του Σαουθάμπτον και κατευθύνεται προς τη Ν. Υόρκη. Από εκεί το ζεύγος θα μεταβεί στο Σικάγο, στην Καλιφόρνια και το Χόλιγουντ, στο Μαϊάμι, στην Κούβα και στο Περού. Ένα ταξίδι πλούσιο σε εμπειρίες, αλλά κι ένα ταξίδι που το συνοδεύουν τόσο οι αναμνήσεις του πρόσφατου παρελθόντος όσο και η μεταπήδηση του συγγραφέα στο μέλλον και οι αναφορές στα μέλλοντικά γεγονότα.
Δεκάδες πρόσωπα παρελαύνουν στο βιβλίο, πρόσωπα του στενού περιβάλλοντος του Βενιζέλου, οι γυναίκες που αγάπησε, άλλες με τις οποίες συνδέθηκε, πολιτικοί, διπλωμάτες, λογοτέχνες, ξένοι και Έλληνες. Λόιντ Τζορτζ, λόρδος Κίτσενερ, Μπαζίλ Ζαχάρωφ, Πηνελόπη Δέλτα, Ίων Δραγούμης, Βιρτζίνια Γουλφ, Καβάφης, Καζαντζάκης, Προυστ, Άννα ντε Νοάιγ, Μαρία Βοναπάρτη, λαίδη Κρόσφιλντ, βασιλιάδες και πρίγκηπες, πλήθος αρίφνητο. Συναντήσεις, διασκέψεις, από την τραπεζαρία του Aqouitania στη διάσκεψη του Παρισιού, από την εκλογική ήττα του '20 στη δολοφονική απόπειρα στο σταθμό της Λυόν, από το ανέβασμα στο Μάτσου Πίτσου στο αποτυχημένο κίνημα του '35. Μια συνάντηση με αντιπροσωπεία Κυπρίων όταν ο Βενιζέλος βρισκόταν στη Ν. Υόρκη έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον και σημασία για μας. Πυκνό σε πρόσωπα και γεγονότα που είναι αδύνατο να συγκρατήσει κανείς, το μυθιστόρημα απαιτεί αργό διάβασμα, σκέψη και περισυλλογή.
Σίγουρα όμως στη σκέψη του αναγνώστη μένουν αυτά που σαν μουσικό χαλί διατρέχουν το βιβλίο: Η Κρήτη και ο Θουκυδίδης. Η Κρήτη  παρούσα κάθε στιγμή. Με τις μαντινάδες της, τα φαγητά και τα έθιμά της, τις Μαδάρες, τον Θέρισο και τη Χαλέπα, η Κρήτη από την οποία ο Βενιζέλος ξεκίνησε και η Κρήτη στην οποία κατέληξε το σεπτό του σκήνωμα. Και ο Θουκυδίδης. Ο συγγραφέας παρουσιάζει τον Βενιζέλο να μεταφράζει τον Θουκυδίδη ακόμη και στο ταξίδι του μέλιτος. Ο Θουκυδίδης διαποτίζει τη σκέψη του, επανέρχεται διαρκώς στις συζητήσεις του. Ειδικά οι Μήλιοι και η καταδικασμένη τους αντίσταση στους Αθηναίους και προπάντων η Σικελική εκστρατεία, ο Αλκιβιάδης, γεγονότα με τα οποία βρίσκει συσχετισμούς και παραλληλισμούς με τη Μικρασιατική εκστρατεία. Είναι κάποιες σκηνές που χαράσσονται ανεξίτηλα στη σκέψη του αναγνώστη. Παρ' όλο που στις παρουσιάσεις αυτές αποφεύγω τα μακροσκελή αποσπάσματα, θα ήθελα να διασώσω εδώ μια εξαιρετική εικόνα.
Ο Ιγνάτιος Παντερέφσκι, συνθέτης και πιανίστας, πρωθυπουργός και υπουργός Εξωτερικών της Πολωνίας στη Διάσκεψη του Παρισιού, φιλοξενεί το ζεύγος Βενιζέλου στο ράντσο του στην Καλιφόρνια, το "El paso de Robles", "Το πέρασμα με τις βελανιδιές". "Εκείνο το βράδυ ήταν διαφορετικό. Όταν το λυκόφως έβαφε τις κουρτίνες και τους τοίχους του σαλονιού στο χρώμα του κρασιού κι ένα απαλό υγρό αεράκι έφτανε από τον Ειρηνικό, ο Παντερέφσκι αιφνιδίασε τον Βενιζέλο. [...] "Μεσιέ Βενιζέλος, μίλησέ μας για τον Αλκιβιάδη και το μεγάλο του σχέδιο: τη Σικελική εκστρατεία που σε βασανίζει". 
Ο Βενιζέλος σαν να δίσταζε να μιλήσει για κείνον που σημάδεψε τον 5ο αιώνα-ύστερα πήρε μπροστά με κοφτές φράσεις σαν τίτλους και υπότιτλους μιας μουσικής ακολουθίας.
"Το κάλλος του. Η σαγήνη. Το αγαπημένο παιδί της Αθήνας. Η Υψηλή καταγωγή κι ο πλούτος. Η πνευματική υπεροχή. Οι πρωτιές σε όλα. Από τον Περικλή στον Σωκράτη. Η καρδιά του να χοροπηδά στον λόγο του φιλοσόφου..."
 Ο Παντερέφσκι αυτοσχεδιάζει με  δικά του και τρυφερά μοτίβα από τον Μότσαρτ, τον Σοπέν, τον Λιστ, τον Τσαϊκόφσκι, κι ύστερα η μελωδία αλλάζει, παίρνει ένα άρωμα διαστροφής και αποπλάνησης.
"Άσωτος, ακόλαστος, θρασύς, ερωτομανής με άνδρες και γυναίκες. Στην Άβυδο παντρεύονται με τον θείο του την ίδια γυναίκα, κανείς να μην ξέρει τίνος είναι το παιδί. Οι γυναίκες της Αβύδου. Εξόριστος στη Σπάρτη κάνει παιδί με τη σύζυγο του βασιλιά που τον φιλοξενεί. "Το παιδί του Αθηναίου Αλκιβιάδη βασιλιάς της Σπάρτης!" η φαντασίωσή του".
Το μοτίβο εναλλάσσεται γρήγορα.
"Διπλό παιχνίδι, παντού και πάντοτε.
"Ο πολιτικός του θρίαμβος. Η τρομερή επιθυμία του Αθηναϊκού λαού για περιπέτεια. Ο ηττημένος Νικίας ηγείται σε μια εκστρατεία που δεν πιστεύει. Τα πλοία σαλπάρουν από το Φάληρο για τις Συρακούσες". 
Εναλλαγές από τον Μπετόβεν, την "Ουγγρική ραψωδία" του Λιστ και τη δική του συμφωνική σύνθεση  "Polonia" κι ύστερα ένας αυτοσχεδιασμός, μια άστατη χαοτική μελωδία.
"Το ευμετάβλητο του ευκολόπιστου πλήθους. Η καταδίκη του σε θάνατο. Ο εξοστρακισμός. Οι μεταστροφές, η αλλαγή στρατοπέδου. Το άρωμα της προδοσίας. Η συντριβή του εκστρατευτικού σώματος. Το όνειρο της Σικελίας ρημαδιό. Η κατάρρευση του ήρωα. Το τραγικό τέλος της Σικελικής εκστρατείας. Η συντριβή των Αθηναίων στους Αιγός Ποταμούς. Το τέλος του Πελοποννησιακού Πολέμου. Ο θάνατος του Αλκιβιάδη, η πτώση της Αθήνας".
[...] Ο Βενιζέλος δεν  μπόρεσε να κρύψει τη συγκίνησή του. Εκείνη τη νύχτα στο σκοτάδι, ανάμεσα στο Λος Άντζελες και το Σαν Φρανσίσκο, είδε πρώτη φορά τόσο καθαρά τον εαυτό του, τη διαδρομή του, το σχέδιό του, την τύχη της μικρασιατικής περιπέτειας.  Ήταν δίπλα στον ποταμό Σαλίνας, μα η καρδιά του βρισκόταν στον Σαγγάριο, σ' εκείνο το σύνορο ανάμεσα στον θρίαμβο και στην τραγωδία".
Ο Βενιζέλος αφηγείται και αναπολεί, ο Παντερέφσκι συνθέτει. Μια σύνθεση που της έδωσε αργότερα το όνομα "Αλκιβιάδης-Σονάτα στο Φεγγαρόφωτο".
Και μια από τις τελευταίες σκηνές: "Στημένος τώρα ο Ανδρέας (ο Γύπαρης, πιστός, αχώριστος φύλακας του Βενιζέλου), στην πλώρη του "Κουντουριώτης", καθώς αντικρίζει στο βάθος του ορίζοντα, Μάρτη μήνα, τις χιονισμένες Μαδάρες θυμάται και ραγίζει, κι ο λυγμός του, ίδιο ουρλιαχτό λύκου, ξεσκίζει το ανταριασμένο κρητικό πέλαγος.
Ήταν 27 Μαρτίου. Στις εννιά το πρωί έριξε άγκυρα έξω απ' το παλιό λιμάνι το "Κουντουριώτης", με  το φέρετρο του Ελευθερίου Βενιζέλου στο βάθρο του τηλεβόλου. Στις 29, Κυριακή, στις εντεκάμισι η κρητική γη στ' Ακτωτήρι θα υποδεχτεί το σκήνωμά του". 

Παρασκευή, Ιανουαρίου 08, 2016

Η γυναίκα από το Ζάγκρεπ

Philip Kerr
Η γυναίκα από το Ζάγκρεπ
Κέδρος, 2015
 Είναι ιστορικό μυθιστόρημα; Είναι αστυνομικό; Είναι αισθηματικό; Τίποτα από αυτά, αλλά και όλα μαζί, με τη μείξη των οποίων,  κατά ένα μυστηριώδη τρόπο αυτός ο παραμυθάς, ο Σκωτσέζος Φίλιπ Κερ, κατορθώνει να σε κρατά αιχμάλωτο μιας ανεξήγητης αναγνωστικής σαγήνης.
Είναι το τρίτο μυθιστόρημά του που διαβάζω (το πέμπτο, αν λάβουμε υπ' όψιν ότι "Η τριλογία του Βερολίνου" είναι ουσιαστικά τρία βιβλία). Ο κεντρικός χαρακτήρας, ο Μπέρνι Γκούντερ, είναι σε όλα ο πρωταγωνιστής και τον τύπο του έχω σκιαγραφήσει αρκετά τόσο στην "Τριλογία του Βερολίνου" όσο και στη "Μοιραία Πράγα".
Είναι ο "μοναχικός καβαλάρης". Δεν έχει γυναίκα, δεν έχει παιδιά, πίνει πολύ, καπνίζει πολύ, μισεί τους Ναζί αλλά τους υπηρετεί, χρησιμοποιεί το μυαλό του πιο πολύ από το πιστόλι του, του αρέσουν οι ωραίες γυναίκες, ο λόγος του διακρίνεται από κυνισμό κι ένα ιδιότυπο χιούμορ. Υπήρξε αστυνομικός στο τμήμα Ανθρωποκτονιών της Αστυνομίας, έφυγε για ένα διάστημα και εργάστηκε ως ιδιωτικός ντετέκτιβ, ξαναπροσλήφθηκε και τώρα τον συναντάμε στο Γραφείο Εγκλημάτων Πολέμου. Η εποχή είναι πάντα η ίδια. Ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος, άλλοτε λίγο πριν ή λίγο μετά, άλλοτε κατά τη διάρκειά του. Ο Γκούντερ δεν είναι Ναζί. Πολύ συχνά μάλιστα εκφράζεται εναντίον τους. Όμως, παρ' όλ' αυτά, λόγω των εξαιρετικών ικανοτήτων του, το καθεστώς τον χρησιμοποιεί.
"Η γυναίκα από το Ζάγκρεπ" αρχίζει το 1956 με τον Μπάρνι, που εργάζεται τώρα σ' ένα ξενοδοχείο στην Κυανή Ακτή, να παρακολουθεί μια ταινία. Η πρωταγωνίστρια της ταινίας, η ηθοποιός Ντάλια Νρέσνερ, οδηγεί τη σκέψη του πίσω στο 1942, όταν για ένα σύντομο διάστημα είχε συνδεθεί μαζί της. Ήταν τότε που ο  Υπουργός Προπαγάνδας, ο  πασίγνωστος Γιόζεφ Γκέμπελς, ως μέτοχος μιας μεγάλης κινηματογραφικής εταιρείας, θέλει οπωσδήποτε την Ντάλια, με την οποία είναι ερωτευμένος, ως πρωταγωνίστρια στη νέα του ταινία. Όμως εκείνη αρνείται, θέτοντας ως όρο την εξακρίβωση της τύχης του πατέρα της, του οποίου τα ίχνη έχουν χαθεί κάπου στη Γιουγκοσλαβία. Μόνη λύση για τον Γκέμπελς να αναθέσει σε κάποιον αυτή την αποστολή κι αυτός ο κάποιος είναι βεβαίως ο Μπέρνι Γκούντερ.
Το ταξίδι στη σπαρασσόμενη Γιουγκοσλαβία θα μας αποκαλύψει πολλά για την κατάσταση στη χώρα αυτή κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, για τη ναζιστική οργάνωση των Ουστάσι, το μίσος των Κροατών προς τους Σέρβους, τον ρόλο των Ναζί και τα απίστευτα εγκλήματα. 
Όταν η  περιπέτεια αυτή τελειώνει, μια άλλη αποστολή αναμένει τον Γκούντερ, που σχετίζεται πάλι με την Ντάλια αλλά και με άλλη υπόθεση, στην Ελβετία αυτή τη φορά, ουδέτερη στον πόλεμο χώρα, αλλά που ο Χίτλερ είχε τα σχέδιά του για πιθανή εισβολή.
Είναι απίστευτες οι γνώσεις του συγγραφέα από τόπους, γεγονότα, πρόσωπα. Δυσκολεύεσαι να πιστέψεις πως ο Φίλιπ Κερ, με την τόσο λεπτομερή γνώση του Βερολίνου, δεν είναι Γερμανός. Αλλά όπου κι αν δρα ο ήρωάς του, στη Γιουγκοσλαβία, στο Ζάγκρεπ, στη Ζυρίχη ή στην ύπαιθρο της Ελβετίας η ίδια ρεαλιστική απεικόνιση του χώρου μας μεταφέρει πειστικά εκεί όπου διαδραματίζονται τα γεγονότα. Τα ιστορικά πρόσωπα, ο Γκέμπελς, ένας άλλος υπουργός, ο Σέλενμπεργκ, ο Τίτο, ο Κουρτ Βάλντχάιμ (αν και με μικρότερο ρόλο οι δυο τελευταίοι) και πολλά άλλα ενισχύουν την αληθοφάνεια των γεγονότων. Από τον κύριο κορμό της ιστορίας διακλαδίζονται άλλες παρεμφερείς ιστορίες, που όλες όμως στο τέλος βρίσκουν τον συνδετικό τους κρίκο.
Αν μια κρύα, χειμωνιάτικη μέρα διαθέτετε άφθονο ελεύθερο χρόνο, αν θέλετε να ξεχάσετε τα προβλήματά σας και ό, τι άλλο σας απασχολεί, αν θέλετε να ξεφύγετε από την παρούσα ζοφερή πραγματικότητα, πάρτε στα χέρια σας οποιοδήποτε βιβλίο του Φίλιπ Κερ. Θα σας παρασύρει μακριά απ' όλα αυτά και μάλλον δεν θα το αφήσετε από τα χέρια σας πριν φτάσετε στο τέλος.
Εγώ περιμένω το επόμενό του που ήδη προαναγγέλλεται για το 2016 και θα έχει τίτλο "Η άλλη πλευρά της σιωπής".