Ο Στόουνερ

John Williams
Ο Στόουνερ
Μετ. Αθηνά Δημητριάδη
Gutenberg, 2017

Ίσως, αν διαβάσει κάποιος πρώτα το Επίμετρο του Άρη Μπερλή στο εξαιρετικό αυτό μυθιστόρημα, να μη χρειάζεται να πει τίποτε άλλο. Μέσα σε λίγες σελίδες δίνεται όλο το μυθιστόρημα, σκιαγραφούνται οι χαρακτήρες, περιγράφεται με κάθε συντομία και αναλύεται η ζωή και η πορεία του Στόουνερ, αξιολογείται όλο το μυθιστόρημα. Αλλά δεν νομίζω πως υπάρχει κανείς, προπάντων όταν αυτός αγάπησε τη λογοτεχνία και τη διδασκαλία, που θα διαβάσει αυτό το βιβλίο και θα αντέξει να μην εκφράσει τις δικές του σκέψεις και συναισθήματα.

Μια πρώτη απορία: Πώς γίνεται ένα μουντό, γκρίζο, μελαγχολικό μυθιστόρημα, του οποίου τον κύριο ήρωα, τον Γουίλιαμ Στόουνερ, που αν και δίδαξε σαράντα χρόνια στο Πανεπιστήμιο του Μιζούρι ελάχιστοι θυμούνται, να προκαλεί τέτοια σαγήνη στον αναγνώστη; ("Οι συνάδελφοι του Στόουνερ, οι οποίοι δεν του είχαν ιδιαίτερη εκτίμηση όσο ζούσε, τώρα πια τον αναφέρουν σπανίως. Στους μεγαλύτερους το όνομά του λειτουργεί ως υπενθύμιση του αναπόφευκτου για όλους τέλους, για τους νεότερους είναι απλώς ένας ήχος που δεν ανακαλεί τίποτε από το παρελθόν ούτε τους θυμίζει κάποιον που είχε σχέση με τους ίδιους ή με τη σταδιοδρομία τους").

Αυτή ακριβώς είναι η δύναμη και η γοητεία της λογοτεχνίας. Αυτή η γοητεία, ακαταμάχητη για όποιον ένιωσε "την αγάπη για τη γλώσσα, για το μυστήριο του νου και της καρδιάς, το πώς αποκαλύπτονται στους ασήμαντους, αλλόκοτους και αποσδόκητους συνδυασμούς γραμμάτων και λέξεων, τα τυπωμένα γράμματα, τόσο μαύρα, τόσο ψυχρά", αυτή μας κρατάει αιχμάλωτους στην απόλαυσή της, έστω κι αν περιγράφει δεινά ή δυστυχίες ή καθόλου ιδανικούς χαρακτήρες. Αυτή η αγάπη  γεννιέται μυστηριωδώς, ευτυχία και απόλαυση για όποιον έχει τύχει της ευλογίας της.

Ο Γουίλιαμ Στόουνερ ήταν παιδί μιας φτωχής, αγροτικής οικογένειας. Από έξι χρονών εργάζεται στα χωράφια βοηθώντας τους αγρότες γονείς του. Όταν τελειώνει το σχολείο, ο πατέρας του, παρ' όλη τη φτώχεια τους, τον στέλλει στη Γεωπονική Σχολή που πρόσφατα άνοιξε στο Πανεπιστήμιο της Κολόμπια, πιστεύοντας ότι η σπουδή θα τον βοηθούσε να βελτιώσει τις αγροτικές τους καλλιέργειες. Με πολλές στερήσεις, δουλεύοντας ταυτόχρονα στο σπίτι που του παρέχει στέγη και τροφή, ο Γουίλιαμ τελειώνει το πρώτο έτος. Στο δεύτερο έτος, μεταξύ των μαθημάτων που πρέπει να παρακολουθήσει είναι και το μάθημα "Επισκόπηση της Αγγλικής Λογοτεχνίας". Και τότε γίνεται το θαύμα. Ακούγοντας μια μέρα τον καθηγητή του να απαγγέλλει το 73ο σονέτο του Σαίξπηρ, ένιωσε σαν να "μετεβλήθη εντός του ο ρυθμός του κόσμου". Ένα ωραίο, λυρικό σονέτο (παρατίθεται στο βιβλίο καθώς και η εξαιρετική μετάφραση της Λένιας Ζαφειροπούλου). Ένα μελαγχολικό σονέτο που μιλάει για τη φθορά και τον θάνατο και τελειώνει με τον στίχο "καθένας διπλά αγαπά ό,τι γοργά θα χάσει". Ο συγγραφέας δεν μας διαφωτίζει, δεν μας εξηγεί τι σκέψεις έκανε ο ήρωάς του, τι ένιωσε. Σημασία έχει ότι μετά απ' αυτό το σονέτο εγκαταλείπει τη Γεωπονική και παίρνει μαθήματα αγγλικής λογοτεχνίας. Τελειώνοντας, θα αναλάβει ως καθηγητής στο ίδιο Πανεπιστήμιο, στο οποίο θα υπηρετήσει ως τον θάνατό του. Παθιασμένος ως το τέλος με την αγάπη του για τη μελέτη και τη διδασκαλία.

Η ζωή του, την οποία ο συγγραφέας μας εξιστορεί με ευθύγραμμη αφήγηση, κάθε άλλο παρά ευτυχισμένη υπήρξε. Ερωτεύεται κεραυνοβόλα μια κοπέλα, την Ήντιθ, την παντρεύεται, αλλά αυτή αποδεικνύεται ένας δύστροπος, ιδιόρυθμος, ανέραστος χαρακτήρας που του προκαλέι αφάνταστες δυσκολίες, που ο ερωτισμός της διαρκεί τόσο μόνο όσο να αποκτήσουν ένα παιδί, την Γκρέις, που κι αυτό ακόμα το παιδί το χρησιμοποιεί για να βασανίσει τον άντρα της.

Στο πανεπιστήμιο το ίδιο εχθρικό κλίμα. Με αφορμή τη διένεξη του Σνοόυτερ με τον διευθυντή του τμήματος, τον Λόμαξ, σχετικά με έναν φοιτητή, ο Σνοόυτερ καθηλώνεται για πάντα στη θέση του Επίκουρου. Ενοχλείται, φυσικά, αλλά αυτό δεν φαίνεται να επηρεάζει το πάθος του για τη μελέτη, την έρευνα, τη διδασκαλία. Ευτυχισμένες στιγμές του χαρίζουν δυο συμφοιτητές του, ο Μάστερς που θα σκοτωθεί στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και ο Φιντς που θα γίνει κι αυτός καθηγητής στο ίδιο πανεπιστήμιο και θα παραμείνει πιστός και αφοσιωμένος φίλος ως το τέλος. 

Το πιο όμορφο όμως, ευτυχισμένο, φωτεινό διάλειμμα στη μουντή ζωή του Σνόουτερ θα γίνει η σχέση του με μια νεαρή καθηγήτρια, ακροάτρια των μαθημάτων του, την Κάθριν Ντρίσκολ. Ένα φωτεινό διάλειμμα, ένα ερωτικό ταίριασμα, μια κοινή αγάπη για τη μελέτη, ένας ήρεμος, γαλήνιος δεσμός που κρατάει ένα περίπου χρόνο. Το επαπειλούμενο για το πανεπιστήμιο σκάνδαλο διακόπτει αυτό τον δεσμό. Εκείνη θυσιάζεται, φεύγει, αλλά η ανάμνηση εκείνου του φωτεινού διαλείμματος θα κρατήσει και για τους δυο για πάντα.

 Άρρωστος με καρκίνο ο Σνοόυτερ παραιτείται από το πανεπιστήμιο. Στο αποχαιρετιστήριο δείπνο που του παραθέτουν, λέει: "Θέλω να σας ευχαριστήσω όλους σας που μου επιτρέψατε να διδάξω". Κοινή εμπειρία, ταύτιση για όλους εμάς που αγαπήσαμε με πάθος τη λογοτεχνία και τη διδασκαλία. 

Και το τέλος έρχεται. Δεν έχω διαβάσει ποτέ ωραιότερες σελίδες που περιγράφουν το τέλος ενός ανθρώπου. "Τα δάχτυλα λασκάρησαν, το βιβλίο που κρατούσαν γλίστρησε, αργά στην αρχή, μετά πιο γρήγορα, πάνω στο ασάλευτο σώμα κι έπεσε στη σιωπή του δωματίου".