"Στίλερ", του Μαξ Φρις

"Κοίταξε, γι' αυτό ακριβώς είναι δύσκολο να επιλέξεις τον εαυτό σου, επειδή σ' αυτή την επιλογή ταυτίζεται η απόλυτη απομόνωση με τη βαθύτερη συνέχεια, επειδή μέσω αυτής της επιλογής κάθε δυνατότητα να γίνεις κάτι άλλο, περισσότερο να μετα-συντεθείς σε κάτι άλλο, αποκλείεται εξ άπαντος".

Με εισαγωγική προμετωπίδα το απόσπασμα αυτό από τον Κίρκεγκααρτ ο Μαξ Φρις μας προϊδεάζει για το μυθιστόρημά του (Κέδρος, 2008, μετ. Αρετή Κοντογιώργη, πρώτη έκδοση στα γερμανικά 1954), που είναι ένα πολυσέλιδο μυθιστόρημα αυτογνωσίας.

Τον Ελβετό συγγραφέα Μαξ Φρις ήξερα μόνο από ένα θεατρικό του, "Ο Μπήτερμαν και οι εμπρηστές", που είχα παρακολουθήσει πολλά χρόνια πριν. Δεν ήξερα καν ότι είχε γράψει και μυθιστορήματα. Κι όμως θα αρκούσε, πιστεύω, και μόνο το "Στίλερ" για να τον κατατάξει ανάμεσα στους κορυφαίους πεζογράφους της εποχής μας (Ζυρίχη 1911-1991). Δεν είναι εύκολο βιβλίο. Ο μύθος σίγουρα ελκυστικός, αλλά η βαθύτερη ουσία του σου διαφεύγει αν δεν το διαβάσεις προσεκτικά, αν δεν επανέλθεις σε κάποιες σελίδες. Κεντρική ιδέα το θέμα της προσωπικής ταυτότητας, με άλλα λόγια της αυτογνωσίας, θέμα βεβαίως πανάρχαιο και δυσχερέστατο και μόνο τον Σωκράτη αν σκεφτούμε. Ποιοι πραγματικά έιμαστε; Αυτό που βλέπουν οι άλλοι σε μας ή αυτό που πιστεύουμε εμείς οι ίδιοι για τον εαυρό μας; Κι άραγε όλοι οι άλλοι μας βλέπουν το ίδιο; Κι εμείς ξέρουμε τον εαυτό μας; "Μπορείς να διηγηθείς τα πάντα, εκτός από την πραγματική ζωή σου", λέει σε κάποιο σημείο ο Φρις, ρήση που επιλέγηκε και για το οπισθόφυλλο του βιβλίου.

"Δεν είμαι ο Στίλερ!" Έτσι αρχίζει το μυθιστόρημα, μ' αυτή την κατηγορηματική δήλωση του κεντρικού ήρωα, τον οποίο έχουν συλλάβει (καλά- καλά δεν διευκρινίζεται γιατί). Ο ίδιος ισχυρίζεται ότι είναι ο κύριος Γουάιτ, Αμερικανός γερμανικής καταγωγής. Βρίσκεται στη φυλακή κι εκεί του δίνεται γραφική ύλη για να γράψει την αλήθεια γύρω από τον εαυτό του. Το μεγαλύτερο μέρος του μυθιστορήματος αποτελούν επτά τετράδια, όπου σε πρώτο πρόσωπο αφηγείται τη ζωή του και κλείνει μ' ένα πολύ σύντομο κεφάλαιο γραμμένο από τον εισαγγελέα. Η φυλακή, στην οποία έχει μια σχετικά άνετη διαβίωση, μπορεί μάλιστα να βγαίνει κάποτε, πολλές ιστορίες και περιστατικά άσχετα μεταξύ τους, συζητήσεις με τον φύλακα, τον συνήγορό του, τον εισαγγελέα γεμίζουν τα επτά τεράδια. Μάταια όλοι προσπαθούν να τον πείσουν ότι είναι ο Στίλερ, γλύπτης, παντρεμένος με μια χορεύτρια, τη Γιούλικα και ο οποίος εξαφανίστηε πριν έξι χρόνια. Ο συνήγορος, ο εισαγγελέας, η Γιούλικα, αδελφός του, κάποια στιγμή και ο πατριός του μαρτυρούν ότι είναι ο Στίλερ.

Τα ποικίλα περιστατικά της ζωής του που μας πάνε από το Μεξικό στον Ισπανικό εμφύλιο, από το Παρίσι στη Ζυρίχη (πολύ ωραία η απεικόνισή της), από το Νταβός στη Ν. Υόρκη αποτελούν ωραιότατες σελίδες που σε παρασύρουν, άσχετα αν δεν "πιάνεις" πολλές φορές τη μεταξύ τους σχέση ή αν η σχέση αυτή είναι πολύ χαλαρή. "Κάθε λέξη είναι ψεύτική και αληθινή, αυτή είναι η φύση των λέξεων κι όποιος θέλει τα πιστεύει όλα ή τίποτα..." γράφει ο Στίλερ. Οι ιστορίες που αφηγείται, οι σκέψεις, οι περιγραφές μπορούν να αποτελέσουν αυτοτελή κομμάτια υψηλής λογοτεχνίας. Όπως είναι για παράδειγμα, μια οξυδερκής περιγραφή της συμπεριφοράς των Αμερικανών (σ. 352) ή μιας παράστασης τσίρκου (σ. 324) ή της μουσικής μπαλέτου και του χορού (σ. 142) ή η δραματική ανακάλυψη μιας σπηλιάς με σταλακτίτες στο Τέξας (σ. 175-191), μια ειδυλλιακή, ποιητική σχεδόν περιγραφή ενός γεύματος στην ελβετική ύπαιθρο (σ. 394-397) και άλλα. Ιδιαίτερη συγκίνηση και απόλαυση μου προκάλεσαν οι σελίδες που αναφέρονται στην παραμονή της Γιούλικας, που έπασχε από φυματίωση, σε σανατόριο στο Νταβός, γιατί μου θύμισαν το αγαπημένο μου "Μαγικό Βουνό". Πιστεύω πως οι σελίδες αυτές είναι μια απότιση φόρου τιμής του Φρις προς τον Τόμας Μαν. Άλλωστε, έμμεσα ο ίδιος φροντίζει να μας πληροφορήσει για τις οφειλές του: "Το ότι δεν έχω τα δολοφονικά ένστικτά μου από τον Κ. Γ. Γιουνγκ, τη ζήλια από τον Μαρσέλ Προυστ, την Ισπανία από τον Χεμινγουέι, το Παρίσι από τον Ερνστ Γιούνγκερ, την Ελβετία από τον Μαρκ Τουέιν, το Μεξικό από τον Γκράχαμ Γκριν, την τρομερή φοβία μου από τον Μπερνανό, την μη επίτευξη από τον Κάφκα και οτιδήποτε άλλο από τον Τόμας Μαν, διάολε, πώς να το αποδείξω στο συνήγορό μου;"

Οι αποφθεγματικές ρήσεις του Μαξ Φρις αφθονούν στο βιβλίο, όπως για παράδειγμα "Τίποτα δεν είναι πιο δύσκολο από το να αποδεχτούμε τον εαυτό μας" , "μπορείς να χάσεις μια γυναίκα, αν πρώτα την έχεις κερδίσει" και άλλες, όμως αρκετά ήδη έχω μακρηγορήσει, περισσότερο από τα κατά κανόνα συνειδητά σύντομα ποστ μου. Δεν μπορώ όμως να μην παραθέσω ένα επιλογικό, πολύ χαρακτηριστικό του βιβλίου απόσπασμα: "Στην προτροπή να αγαπάς τον πλησίον σου ως σεαυτόν εμπεριέχεται ως αυτονόητο το ότι κάποιος αγαπά τον εαυτό του, αποδέχεται τον εαυτό του έτσι όπως είναι πλασμένος. Αλλά και μόνο με την αυτοαποδοχή δεν το έχεις καταφέρει! Όσο προσπαθώ να πείσω τον περίγυρό μου ότι δεν είμαι άλλος από τον εαυτό μου, φοβάμαι εκ των πραγμάτων την παρεξήγηση, παραμένω δέσμιός της λόγω αυτού του φόβου..."