Αναζητώντας τον πατέρα

Το παράξενο Ολλανδικό της όνομα δεν το είχα ξανακούσει και το πιο πιθανό είναι πως δεν θα το θυμάμαι: Νέλεκε Νοόρντερβλιτ. Όμως το καταπληκτικό της μυθιστόρημα "Το όνομα του πατρός" είμαι σίγουρη πως δεν θα το ξεχάσω ποτέ. Καθυστέρησα 7 χρόνια να το διαβάσω από τότε που κυκλοφόρησε στα Ελληνικά (Καστανιώτης 2000) και 14 από τότε που πρωτοβγήκε στα Ολλανδικά (1993), αλλά αυτό δεν έχει καμιά σημασία. Δεν είναι βιβλίο μιας εφήμερης επικαιρότητας, είναι κείμενο διαχρονικό, σε πολλές σελίδες του οποίου επανέρχεσαι. Να ξαναδιαβάσεις μια συζήτηση, να συγκρατήσεις μια αποφθεγματική φράση, να εμβαθύνεις σε μια σκέψη... Συμπτωματικά τους τελευταίους μήνες διάβασα άλλα δυο βιβλία με παρόμοιο θέμα: "Η καλοσύνη των ξένων" (Τατσόπουλος) και "Ο Γυρισμός" (Schlink). Και στα τρία κεντρική ιδέα η αναζήτηση των άγνωστων γεννητόρων. Στον Τατσόπουλο της μητέρας, στα άλλα δυο του πατέρα. Αλλά πόση διαφορά μεταξύ τους! Και πόση υπεροχή στο "Όνομα του πατρός"!

Η αναζήτηση είναι το πρόσχημα. Με αφορμή την αναζήτηση μετουσιώνονται μυθιστορηματικά οι κυριότεροι σταθμοί πέντε δραματικών δεκαετιών του 20ου αι. Από το 1940 περίπου ως το 1990. Όχι, δεν είναι ιστορικό μυθιστόρημα. Θα το χαρακτήριζα "μυθιστόρημα φιλοσοφίας της Ιστορίας". Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος (πώς θα μπορούσε να λείψει αυτός;), το μοίρασμα της Γερμανίας και το Τείχος, ο Μάης του '68 στο Παρίσι και η Άνοιξη της Πράγας, η επανένωση της Γερμανίας, γεγονότα που αφήνουν βαθιά τα ίχνη τους στους ήρωες της Νοόρτερβλιτ.

Κεντρικό πρόσωπο η Αυγούστα, γεννημένη το 1945, κόρη μιας επαίσχυντης για την εποχή σχέσης, του δεσμού μιας Ολλανδέζας και ενός Γερμανού στρατιώτη. Ο στρατιώτης γυρίζει στην πατρίδα του μετά την ήττα κι η μικρή μεγαλώνει όχι μόνο με απορίες κι ερωτηματικά, αλλά και με το στίγμα της καταγωγής να τη φορτώνει ενοχές. Η συστηματική κακοποίηση που υφίσταται από τον πατριό της βαθαίνει τα ψυχολογικά της τραύματα. Σπουδάζει όμως. Στις φοιτητικές συντροφιές θα γνωρίσει, και αργότερα θα παντρευτεί, τον Μέλχιορ, έναν ευαίσθητο Εβραίο, που κουβαλάει κι αυτός τους προβληματισμούς και τα ερωτηματικά του. Θα ζήσουν μαζί το Μάη του '68, λίγο αργότερα θα βρεθούν στην Πράγα, θα αναλωθούν στις ερωτικές σχέσεις και στις ατέλειωτες συζητήσεις. Την ύπαρξη συζύγου την πληροφορούμαστε πολύ αργά στο μυθιστόρημα. Είναι κι αυτός χαμένος σαν τον πατέρα. Θα το συναντήσουμε (μαζί με την Αυγούστα) στο τελευταίο μέρος του βιβλίου, στην Κρήτη, όπου και θα αποκαλυφθεί μια ακόμα τραυματική εμπειρία των δυο τους, ίσως η μεγαλύτερη απ' όλες.

Σε κάποιο στάδιο η Αυγούστα μαθαίνει το όνομα και την πόλη καταγωγής του πατέρα της. Η επιθυμία της αναζήτησης κατευθύνει τα βήματά της στη Βαϊμάρη, λίγο μετά που το Τείχος έπεσε. Τη συνοδεύουν δυο νέοι φίλοι της, η Εύα, μια φωτογράφος, και ο Μάριο, ένας βιολιστής του δρόμου. Ανάμεσα και στους τρεις αναπτύσσεται ένας παράξενος ερωτικός δεσμός. Ο έντονος σεξουαλισμός του βιβλίου μου θύμισε τον αντίστοιχο στην "Επιλογή της Σόφι". Λειτουργεί σαν ένα μέσο για λησμονιά, για κατευνασμό της συνείδησης.

Σημαντικό πρόσωπο του βιβλίου είναι και ο Έρικ, συνάδελφος και για χρόνια πολλά (αν και παντρεμένος) ερωτικός σύντροφος της Αυγούστας. Κι αυτός μπλεγμένος στα δικά του προβλήματα, στις δικές του ενοχές, αλλά και στην αγάπη του για την Αυγούστα.

Παρόλο το ενδιαφέρον που προκαλεί, δεν τέλειωσα σύντομα το βιβλίο. Είναι βιβλίο του αργού διαβάσματος. Συχνά η φράση είναι στρυφνή, θες να τη διαβάσεις δυο φορές (δεν ξέρω αν γι' αυτό έχει μερίδιο ευθύνης και η μετάφραση). Αλλού σταματάς για να αναλογιστείς πάνω σε μια σκέψη που διατυπώνεται για τον πόλεμο, την ανθρωπότητα, για τους νέους ή την Ιστορία, για τον Κομμουνισμό, για την ευθύνη και την ενοχή. Να ένα τέτοιο απόσπασμα από τα πολλά. Μιλάει στην Αυγούστα η άγνωστη ως τότε Γερμανίδα θεία, την οποία συναντά στην αναζήτηση του πατέρα: " Όσο υπάρχουν άνθρωποι που αντιστέκονται, ο δειλός είναι ένοχος. Αν κανείς δεν αντιστέκεται πια, τότε κανείς δεν είναι ένοχος πλέον. Ήταν λοιπόν προς το συμφέρον όλων να αγνοήσουν την αντίσταση. Γι' αυτό σιωπήσαμε. Αργότερα ειπώθηκαν πολλά για τις θηριωδίες, αλλά εμείς εξαιρέσαμε τον εαυτό μας. Εμείς οι Γερμανοί ντρεπόμασταν περισσότερο για το κρυφό μας αίσθημα ενοχής παρά για τη συνενοχή μας για φόνο".

Να ακόμα μια σκέψη που με σταμάτησε ώρα πολλή: "Δεν ζήτησες να γεννηθείς. Και ποιος ζήτησε, εδώ που τα λέμε; Κι όμως, δεν μας χαρίζουν μονάχα τη ζωή αλλά και τον κόσμο οι γονείς μας, που με τη σειρά τους φορτώθηκαν χωρίς να τους ρωτήσει κανείς την κληρονομιά των δικών τους γονιών, και ούτω καθεξής. Σε ποια ηλικία γινόμαστε οι ίδιοι ένοχοι για την κατάντια του κόσμου;"

Άλλοτε πάλι χρειάζεσαι ένα ευρύτερο βιβλιογνωστικό εξοπλισμό για να απολαύσεις πλήρως το βιβλίο. Για παράδειγμα η μνεία του Γιόζεφ Κ. ή του Χήθκλιφ ή του Φαίδρου ή στίχων κλασικών συγγραφέων θα σου στερήσει μέρος της απόλαυσης, αν δεν έχεις τη σχετική γνώση. Εντυπωσιάζει πραγματικά η γνώση των αρχαίων τραγικών, του ομήρου, της Ελληνικής μυθολογίας.

Καιρός να τελειώνω όμως. Διαλέγω ένα απόσπασμα, μια επίκληση της συγγραφέως στον αναγνώστη, επίκληση, πιστεύω, που ταιριάζει για όλους τους λογοτεχνικούς ήρωες: "Ακούστε τον οδυρμό τους. Εγκαταλείψτε την ειρωνική αποστασιοποίηση και τολμήστε ν' ακούσετε με κατευνασμένη καρδιά τον θρήνο τους μέσα στη νύχτα. Πώς θα ασκήσουμε τη συμπάθειά μας σε πραγματικά θύματα, αν δεν μπορούμε καν να συμπάσχουμε με την ταπεινή χρεοκοπία τυχαίων ηρώων μιας μισο-επινοημένης ιστορίας;"