Άθος, ο δασονόμος

Μαρία Στεφανοπούλου
Άθος, ο δασονόμος
Το ροδακιό, 2014

Στις 13-12-43 διαπράχθηκε ένα από τα μεγαλύτερα ναζιστικά εγκλήματα στην κατεχόμενη από τους Γερμανούς Ελλάδα. Όλος ο ανδρικός πληθυσμός της πόλης των Καλαβρύτων, όλοι οι άνδρες από 14 ετών και άνω (περίπου 500) εκτελέστηκαν ως αντίποινα για τη θανάτωση 77 Γερμανών από τους  αντάρτες. Η πόλη παραδόθηκε στις φλόγες και καταστράφηκε ολοσχερώς.

Αυτό το ιστορικό γεγονός αποτελεί τον πυρήνα του μυθιστορήματος της Μαρίας Στεφανοπούλου. Παρά τον ιστορικό πυρήνα, δεν είναι ιστορικό μυθιστόρημα, ούτε νομίζω μπορεί να ενταχθεί σε κάποιο συγκεκριμένο είδος. Είναι ένα μυθιστόρημα που χωρίς να έχει αυστηρή ενότητα (αρκεί να πούμε πως ορισμένα κεφάλαιά του θα μπορούσαν να αποτελέσουν ανεξάρτητα διηγήματα), χωρίς να δημιουργεί στον αναγνώστη την περιέργεια για να θέλει να δει "τι θα γίνει παρακάτω", ασκεί μια ακαταμάχητη γοητεία. Πατά πάνω  σε γεγονότα για να αναχθεί σε σκέψεις, σε εξύμνηση της αγαθότητας και της ενότητας της φύσης, σε αντίθεση με την κακία και τις χωριστικές τάσεις του ανθρώπου. "Ο κόσμος της φύσης είναι ένας. Η καταστρφή τον ανανεώνει, δεν τον κόβει στα δύο. Ακόμα κι αν βαθιές χαράδρες, άβυσσοι και φαράγγια χωρίζουν τον ένα τόπο από τον άλλο. Οι άνθρωποι διχάζονται, όχι τα βουνά. Τα βουνά μένουν στέρεα, πιστά, ακέραια, όσες νάρκες κι αν εκραγούν στις πλαγιές τους, όσες βόμβες κι αν τρυπήσουν τα εδάφη τους. Τα βουνά! Ναι! αυτά είναι που αγαπούν τον ουρανό. Και του μοιάζουν." (σ.156).

Ο Άθος, καταγόμενος από την Ευρυτανία, πριν από τον πόλεμο σπούδασε δασονομία στη Βυτίνα και διορίστηκε δασονόμος στην περιοχή των Καλαβρύτων. Εκεί γνωρίζει και παντρεύεται τη Μαριάνθη και αποκτούν δυο παιδιά, τον Γιάννο και τη Μαργαρίτα. Στη σφαγή των Καλαβρύτων υπήρξε ένας από τους δεκατρείς επιζήσαντες, ενώ ο γιος του που, αν και μικρός, τον είχε ακολουθήσει, εκτελείται. Με χαμένη τη μνήμη του ο Άθος αποσύρεται στη μοναξιά του δάσους, σε μια καλύβα, από όπου δεν φεύγει κι όταν ακόμα ανακτά τη μνήμη του. Αφοσιώνεται στη φύση και στο να παρέχει βοήθεια σ' όποιον τη χρειάζεται είτε ανήκει στους αντάρτες είτε στον κυβερνητικό στρατό. Εκεί θα έρθει,  θα είναι μαζί του και θα βοηθά κατά τον Εμφύλιο και ο Γερμανός γιατρός Κουρτ, διασωθείς κι αυτός από την εκτέλεση των 80 περίπου Γερμανών. Η μορφή του Άθου κινείται ανάμεσα στο πραγματικό και το μη πραγματικό. Είναι ένας επιζήσας που κινείται στη ζωή και στον θάνατο. "Ποιος ήταν λοιπόν ο Άθος; Ένας άνθρωπος μόνος: ούτε ένοχος ούτε ήρωας. Ο τρίτος άνθρωπος. Εκείνος που αρνήθηκε τη θέση του θύματος. Ίσως ήταν εκείνος που ήξερε καλύτερα από κάθε άλλον να  προστατεύει τον κορμό του ξενιστή από τα ανεπιθύμητα αναρριχητικά φυτά". (σ. 110)

Η οπτική από την οποία αντικρίζονται τα γεγονότα προέρχεται κυρίως από τα γυνακεία πρόσωπα του έργου. Μαριάνθη, Μαργαρίτα, η κόρη της, Λευκή η εγγονή, Ιοκάστη η δισεγγονή. Μα και πολλά άλλα πρόσωπα κάνουν την εμφάνισή τους στο πολυφωνικό αυτό μυθιστόρημα. Τον Άθο  τον παρακολουθούμε μέσα από "Τα κατάλοιπα της Λευκής", όπως επιγράφεται το πρώτο κεφάλαιο, τον παρακολουθούμε και από το τελευταίο, "Από τα τετράδια της Ιοκάστης". 

Πολύ συχνά επανέρχεται στο βιβλίο η διάκριση ανάμεσα στη θυσία και το έγκλημα. Η συγγραφέας, σύμφωνα και με δική της ομολογία (σε εκπομπή του Amagi radio στις 16/5/15) τονίζει πως στα Καλάβρυτα διαπράχθηκε ένα έγκλημα, όχι θυσία. "Η θυσία σε κρατάει παθητικό, ισχυριζόταν [η Λευκή] με θυμωμένο στόμα, "φέρνει ενοχές, σε κρατά υπόλογο στο ανεκπλήρωτο χρέος, στο ανεξιλέωτο πένθος, στερώντας σου τη ζωή. Αλλά το πραγματικό έγκλημα, το χωρίς νόημα κακό που πράττει ο άνθρωπος εις βάρος άλλου ανθρώπου τρέφει την επαγρύπνηση και τη μέριμνα για δικαιοσύνη και ανανέωση της ζωής." (σ. 64).

 Μαζί με τον Άθο ζει και ο αναγνώστης αφενός τα δεινά που προκαλεί ο άνθρωπος και αφετέρου τη σοφία του δάσους και της φύσης, που είναι ό,τι κυρίως προέχει μέσα σ' αυτό το πρωτότυπο μυθιστόρημα, που ο συνδυασμός ιστορικότητας, ποιητικότητας, αποφθεγματικού λόγου και φιλοσοφικότητας δημιουργεί ένα ανεπανάληπτα γοητευτικό αποτέλεσμα.