Οι άνεμοι του χρόνου

Ελένη Κ. Τσαμαδού
Οι άνεμοι του χρόνου
Ψυχογιός, 2016

Οι άνεμοι του χρόνου…  Για μια βδομάδα με άρπαξαν, με στριφογύρισαν, με πέταξαν μακριά, σ’ ένα παρελθόν που δεν έζησα κι όμως ένιωσα σαν να το είχα ζήσει. Το 1400 φαινόταν τόσο κοντινό, οι Φράγκοι, οι Παλαιολόγοι, τα κάστρα στην Πελοπόννησο, τα σκλαβοπάζαρα, οι πειρατές, ο Μυστράς, η πρωτόγονη ιατρική, οι έρωτες, τα νόθα παιδιά, οι πόλεμοι…και πάνω απ’ όλα ο ρόγχος του θανάτου και τελικά ο θάνατος της Βασιλεύουσας. Ποιος μπορεί να πει, πηγαίνοντας γενιές προς τα πίσω, πως δεν κατάγεται από κάποιο από τα πρόσωπα εκείνα τα τόσο μακρινά; Ποιος μπορεί να ξέρει πως  ένας σύγχρονος δικηγόρος, ο Κωνσταντίνος Χρυσοβέργης, δεν έχει τις ρίζες του σε κάποιο Βυζαντινό συνονόματο; Μα η συγγραφέας πάει ένα βήμα πιο πέρα. Στηριζόμενη στην κβαντική θεωρία παίζει με το χρόνο. Η ηρωίδα της, η Αγνή, Χάνα ή Ανέζα γίνεται ένα πρόσωπο του παρόντος, ένα πρόσωπο που τώρα, το 1999, ψάχνει να βρει τη χαμένη στην Άλωση κόρη της.

Βρισκόμαστε στις αρχές του 15ου αι. στην Πελοπόννησο. Καιροί δύσκολοι κι επικίνδυνοι. Ληστές, πειρατές, πόλεμοι με τους Φράγκους, τους Γραικούς, τους Τούρκους που ολοένα εξαπλώνονται απειλώντας τη χώρα με ολοκληρωτική κατάληψη. Οι Παλαιολόγοι, αφέντες ακόμα για λίγα χρόνια, σε διαμάχη μεταξύ τους. Σ' αυτούς τους ταραγμένους καιρούς γεννιέται ένα κοριτσάκι, η Ανέζα, εξώγαμο παιδί του τελευταίου Φράγκου πρίγκιπα της Αχαΐας, του Κεντυρίωνα Ασάν Ζαχαρία και της ερωμένης του, της Ελληνίδας Ειρήνης. Ο πρόωρος θάνατος της μάνας της θα οδηγήσει τα βήματα της μικρής Ανέζας κοντά σε μια "μάγισσα", μια ασυνήθιστη γυναίκα, τη Μερόπη, που αν και ζούσε σε εποχή βαθύτατης χριστιανικής λατρείας που έφτανε στα όρια της θρησκοληψίας, εξακολουθούσε να πιστεύει στους αρχαίους θεούς. Ιέρεια του Πάνα, συλλέκτρια βοτάνων και θεραπεύτρια, δίδαξε τη νεαρή Ανέζα όσα ήξερε από την τέχνη της ιατρικής, τέχνη που θα αποδειχτεί χρησιμότατη σ' όλη την περιπετειώδη ζωή της Ανέζας.

Κάποτε ο Θεός ή το Πεπρωμένο ("ή μήπως Θεός και πεπρωμένο είναι μία και μοναδική δύναμη;" θα αναρωτηθεί η συγγραφέας) έφερε την Ανέζα κοντά στον πληγωμένο Αλέξιο Χρυσοβέργη, στενό φίλο του τελευταίου αυτοκράτορα, του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου. Του γιατρεύει την πληγή, αλλά και οι δυο πληγώνονται από τα βέλη του έρωτα. Μακροχρόνιοι χωρισμοί και επανασυνδέσεις του Αλέξιου (παντρεμένου ήδη με άλλη) και της Ανέζας, θα καταλήξουν χρόνια μετά και αφού θα έχουν αποκτήσει δυο παιδιά, στην πολιορκημένη Πόλη και στην Άλωση.

Δεν είναι καθόλου εύκολο να περιγραφούν οι περιπέτειες ζωής της Ανέζας μέσα από τις οποίες διαγράφονται και τα ιστορικά γεγονότα της εποχής. Ούτε είναι εφικτό να αναφερθούν οι δεκάδες χαρακτήρες του μυθιστορήματος, οι πλείστοι των οποίων ιστορικά πρόσωπα, που ζωντανεύουν με τη συγγραφική τέχνη της Τσαμαδού. Θα σταθώ μόνο σε δυο ιστορικές μορφές που η συγγραφέας φαίνεται πολύ να μελέτησε και πολύ να αγάπησε. Είναι ο Γεώργιος Γεμιστός-Πλήθων και ο Βησσαρίωνας, και οι δυο παρεξηγημένες και αμφισβητούμενες στην εποχή τους προσωπικότητες.

Η διδασκαλία του Πλήθωνος, η ενασχόλησή του με την αρχαία ελληνική φιλοσοφία, η διδασκαλία του στον Μυστρά, όπου τον συνάντησε η Ανέζα, δημιουργούσε αντιδράσεις μεταξύ εκείνων που ταύτιζαν τους Έλληνες με τους Εθνικούς, δηλ. τους ειδωλολάτρες. Κι ας αγωνιζόταν ο Πλήθων να πείσει ότι "Εσμέν γαρ Έλληνες το γένος, ως η τε φωνή και η πάτρεια παιδεία μαρτυρεί", εξηγώντας πως δεν  ήταν η λατρεία στους παλαιούς θεούς που έκανε κάποιον Έλληνα, αλλά το ήθος, η γλώσσα, η παιδεία έδιναν αυτή την ιδιότητα.

Ακόμα πιο αμφισβητούμενη προσωπικότητα υπήρξε ο Βησσαρίων. Ιερωμένος, εμβριθής μελετητής, "ποντικός των βιβλιοθηκών", όπως χαρακτηρίζεται, ικανότατος ρήτορας, πίστεψε στην ένωση των Εκκλησιών και αγωνίστηκε γι' αυτήν. Πήρε ενεργό μέρος στη Σύνοδο της Φερράρας (1438) πιστεύοντας πως με την Ένωση οι Δυτικοί θα έσπευδαν σε βοήθεια της ψυχορραγούσας Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Οποία διάψευση!

Διαβάζοντας όλο το παρασκήνιο και τα γεγονότα της Συνόδου δεν μπορούσα να μη τα συνδέσω με όσα συμβαίνουν στη μικρή, ιδιαίτερή μου πατρίδα. Σύνοδοι, συσκέψεις, αντιπαραθέσεις, ελπίδες που διαψεύδονται. Πόση εντύπωση προκαλεί ακόμα και η συζήτηση για τον τόπο της Συνόδου! Και τότε, όπως και τώρα! Προτάθηκε αρχικά η Ελβετία (ναι, τότε, το 1438!), για κάποιους λόγους όμως προτιμήθηκε τελικά η Φερράρα τηςΙταλίας.

Η τυπική έστω Ένωση επιτυγχάνεται. Αλλά ο αντίκτυπος στην Κωνσταντινούπολη ήταν τρομερός. Ενωτικοί και ανθενωτικοί αντιμάχονταν οι μεν τους δε με πάθος. Και ο Τούρκος να περιμένει...

Το βιβλίο της Τσαμαδού μοιάζει με μελωδία που προχωρεί σε κρεσέντο. Τα συναισθήματα βαθμηδόν εντείνονται, η συγκίνηση προχωρεί προς την κορύφωση. Η περιγραφή της Αγίας Σοφίας (όπου η ηρωίδα φτάνει με την κόρη της) προκαλεί ανάμικτα συναισθήματα θαυμασμού και οίκτου. Ο Μωάμεθ, οι χιλιάδες των Τούρκων πλησιάζουν. Ο κλοιός στενεύει. Η τελευταία λειτουργία, Δευτέρα, 28 Μαΐου, κορυφώνει το δράμα και τη συγκίνηση. Όσες φορές κι αν διαβάσουμε για  τούτες τις ύστατες ώρες, όσες φορές κι αν ξαναψιθυρίσουμε την περήφνανη άρνηση του τελευταίου αυτοκράτορα στην πρόταση του Μωάμεθ να παραδώσει την Πόλη και να σωθεί ("το την Πόλιν σοι δούναι ούτ' εμόν εστι ούτ' άλλου των κατοικούντων εν ταύτη. Κοινή γαρ γνώμη πάντες αυτοπροαιρέτως αποθανούμεν και ου φεισόμεθα της ζωής ημών"), δεν μπορούμε να μη νιώσουμε τα μάτια μας να υγραίνονται.

Η κβαντική θεωρία στην οποία η συγγραφέας στηρίζει τη δομή του έργου της αφήνει ένα ερώτημα να αιωρείται: Θα μπορούσαμε άραγε να γυρίσουμε πίσω τον χρόνο και ν' αλλάξουμε τον ρουν της Ιστορίας; Ποιος ξέρει...