Αδριανού απομνημονεύματα

Μαργκερίτ Γιουρσενάρ
Αδριανού Απομνημονεύματα
2η Έκδοση, Χατζηνικολή, 1980
Μετάφρ. Ιωάννα Δ. Χατζηνικολή

Για δυο περίπου βδομάδες βυθίστηκα στον ρωμαϊκό κόσμο του 2ου αι. μ.Χ. Μαζί με τον αυτοκράτορα Αδριανό (76-138 μ.Χ.) περιδιάβηκα στη Ρώμη, στην Ελλάδα, στην Ιουδαία, στην Αίγυπτο, σ' όλες τις χώρες όπου απλωνόταν η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Δεν ήταν βέβαια η πρώτη φορά. Το εξαιρετικό αυτό βιβλίο της Μαργκερίτ Γιουρσενάρ (1903-1987) μου είχε κρατήσει συντροφιά και πριν από σαράντα περίπου χρόνια όταν το πρωτοδιάβασα. Αφορμή να το αναζητήσω και να το ξαναδιαβάσω ήταν μια αναφορά σ' αυτό από την Πρόεδρο της Ελληνικής Δημοκρατίας, Κατερίνα Σακελλαροπούλου. Σε μια δήλωσή της, με αφορμή την Παγκόσμια Ημέρα Βιβλίου, το ανέφερε σαν ένα από τα αγαπημένα της βιβλία. Στάθηκε μάλιστα σ' ένα από τα προσφιλή της αποσπάσματα: "Αναζήτησα την ελευθερία πιο πολύ από τη δύναμη, και τη δύναμη μόνο γιατί ως ένα σημείο ευνοεί την ελευθερία". 

Βρήκα  και στη δική μου παλιά, φθαρμένη έκδοση υπογραμμισμένη όχι μόνο αυτή τη ρήση του Αδριανού, αλλά και πλήθος άλλων αποσπασμάτων καθώς και σημειώσεων στο περιθώριο. Ξαναδιάβασα το βιβλίο με άλλη ματιά και το απόλαυσα τώρα πολύ περισσότερο, φορτωμένη με την εμπειρία όχι μόνο πλήθους άλλων διαβασμάτων αλλά και  εμπειρία  ζωής.

Η ελληνολάτρισσα Γιουρσενάρ μας παρουσιάζει έναν αυτοκράτορα-φιλόσοφο, εξίσου ελληνολάτρη με την ίδια. Λίγο πριν πεθάνει, ο Αδριανός απευθύνεται στον διάδοχό του, τον Μάρκο Αυρήλιο. Αναπολεί και αφηγείται τη ζωή του από τη γέννησή του ως τώρα, παραμονές του θανάτου του, στον οποίο ξέρει ότι σύντομα οδηγείται, πάσχοντας από υδρωπικία της καρδιάς. Ουσιαστικά όμως πρόκειται για μια μελέτη για τον άνθρωπο και προπάντων τον ηγέτη. Παράλληλα με  την εξιστόρηση της ζωής και των περιπετειών του βίου, ο Αδριανός φιλοσοφεί. Ύφος πυκνό που απαιτεί αμέριστη την προσοχή του αναγνώστη, κάποτε χρειάζεται δεύτερη και τρίτη ανάγνωση μιας παραγράφου. Η στρατιωτική του ζωή, τα ταξίδια του (πέρασε τα μισά από τα χρόνια της διακυβέρνησής του ταξιδεύοντας), περιγραφές της φύσης, των τοπίων, χαρακτηρισμοί προσώπων, σκέψεις, προβληματισμοί για τη διακυβέρνηση, τις καινοτομίες του, για την ψυχή, για τον θάνατο, για τον έρωτα, για την τέχνη, για όλες τις εκφάνσεις της ανθρώπινης ζωής πλημμυρίζουν το βιβλίο.

Ο Αδριανός δεν κρύβει την έλξη που του ασκούν οι ωραίοι νέοι. Η γνωριμία με τον 18χρονο, πανέμορφο Αντίνοο υπήρξε συγκλονιστική. Γνώρισε τον νεαρό Έλληνα σ' ένα από τα ταξίδια του, σε μια φιλολογική βραδιά που είχε οργανωθεί προς τιμήν του. "Ένα νεαρό αγόρι, καθισμένο παράμερα, άκουγε αυτές τις στριφνές στροφές με μια προσοχή που φαινόταν ταυτόχρονα αφηρημένη και σκεπτική (...)Τον κράτησα, όταν αναχώρησαν οι άλλοι. Δεν ήταν πολύ μορφωμένος, αγνοούσε σχεδόν τα πάντα, ήτανε σκεπτικός, ευκολόπιστος (...) Ξαφνικά κατάλαβε πως τον άκουγα, πως τον κοίταζα ίσως, ταράχτηκε, κοκκίνισε, ξανάπεσε σε μιαν από κείνες τις επίμονες σιωπές που γρήγορα θα συνήθιζα. Μια οικειότητα αναπτύχθηκε ανάμεσά μας. Στη συνέχεια, με συνόδευσε σ' όλα μου τα ταξίδια και άρχισαν μερικά θαυμάσια χρόνια".

Ο Αντίνοος πεθαίνει ξαφνικά και αναπάντεχα ενώ βρίσκονταν στην Αίγυπτο. Τον βρήκαν πνιγμένο στο ποτάμι. Δεν διευκρινίζεται αν ήταν ατύχημα, κάποια στοχεία όμως υπονοούν την αυτοκτονία. Ο Αδριανός από παντοδύναμος θεός γίνεται "ένας ψαρομάλλης άνθρωπος που έκλαιγε με λυγμούς πάνω στη γέφυρα μιας βάρκας". Δεν συνήλθε ποτέ όσα κι αν έκανε προς τιμήν του νεαρού αγαπημένου. Τον ταρίχευσε, έκοψε νομίσματα με τη μορφή του, έκτισε ναούς, καθιέρωσε γιορτές, γέμισε τον κόσμο με αγάλματά του (ένα τέτοιο πανέμορφο άγαλμα θαύμασα κάποτε στο μουσείο των Δελφών), έκτισε ολόκληρη πόλη, την Αντινόη.

Ο Αδριανός υπήρξε ένας Ελληνολάτρης. Μεγάλωσε με ελληνική παιδεία. Γράφει: "Πραγματικός τόπος γέννησής μας είναι κείνος στον οποίο βλέπουμε  για πρώτη φορά με καθαρό μάτι τον εαυτό μας. Πρώτες μου πατρίδες ήτανε τα βιβλία". Κι αλλού πάλι: "Λατινικά κυβέρνησα την αυτοκρατορία μου αλλά ελληνικά έχω σκεφτεί και ζήσει".

Γράφει για τα Ελληνικά: "Αγάπησα αυτή τη γλώσσα για την εύρωστη πλαστικότητά της, για το πλούσιο λεξιλόγιό της, που η κάθε λέξη του πιστοποιεί την άμεση και τη διαφορετική επαφή της με τις αλήθειες, και γιατί ό,τι έχει λεχθεί καλό από τον άνθρωπο, έχει ως επί το πλείστον λεχθεί σ' αυτή τη γλώσσα".

Πολλές φορές ταξίδεψε και έμεινε στην Ελλάδα, προπάντων στην Αθήνα. "Η Αθήνα έμενε ο αγαπημένος μου σταθμός. Θαύμαζα που η ομορφιά της εξαρτιόταν ελάχιστα από τις αναμνήσεις τις δικές μου ή κείνες της Ιστορίας. Αυτή η πόλη φαινόταν κάθε πρωί σαν καινούρια".

"Ναι, η Αθήνα παρέμενε όμορφη και δεν μετάνιωνα που είχα επιβάλει ελληνικές πειθαρχίες στη ζωή μου. Ό,τι έχουμε μέσα μας ανθρώπινο, ευθύ, καθαρό, μας έρχεται απ' αυτήν". 

Ό,τι  και να γράψει κανείς γι' αυτό το βιβλίο είναι σίγουρο ότι θα το αδικήσει. Μόνο η ανάγνωσή του μπορεί να χαρίσει στον αναγνώστη την απόλαυση ενός βιβλίου γεμάτου από σκέψεις, από τα όνειρα ενός ηγέτη που όχι μόνο ονειρεύτηκε, συλλογίστηκε, αλλά και προσπάθησε για ένα καλύτερο κόσμο. "Αισθανόμουνα υπεύθυνος για την ομορφιά του κόσμου", λέει σε κάποιο σημείο.

Τελειώνει αποχαιρετώντας με αυτά τα λόγια τη ζωή: "Μικρή ψυχή, ψυχή τρυφερή και μετέωρη, σύντροφε του κορμιού μου που σε φιλοξένησε, θα κατεβείς σ' αυτούς τους ωχρούς τόπους, τους σκληρούς και γυμνούς, όπου θα χρειαστεί ν' απαρνηθείς τα παιχνίδια του άλλοτε. Μια ακόμα στιγμή, ας κοιτάξουμε μαζί τις γνωστές μας ακτές, τα πράγματα που είναι βέβαιο πως δεν θα ξαναντικρίσουμε πια...Ας προσπαθήσουμε να μπούμε στον θάνατο με ανοιχτά μάτια..."