Το χρονικό του Δαρείου

Μπορεί ένα βιβλίο βασισμένο στην επικαιρότητα μιας εποχής να έχει διαχρονική διάρκεια; Με άλλα λόγια, μπορεί να γίνει κατανοητό ή να είναι ενδιαφέρον και για πολύ μεταγενέστερους; Αν σκεφτούμε ανάλογα έργα (μου έρχεται τώρα στο νου το "Πόλεμος και Ειρήνη" του Τολστόι) η απάντηση θα είναι οπωσδήποτε καταφατική. Ναι μεν η εισβολή του Ναπολέοντα στη Ρωσία, ο πόλεμος, είναι κεντρικό θέμα του μυθιστορήματος, όμως, αφενός ήταν πόλεμος που είχε ευρύτερες συνέπειες για τον Ευρωπαϊκό χώρο, αφετέρου οι κεντρικοί χαρακτήρες έχουν μια οικουμενικότητα, αντιπροσωπεύουν ανάλογους χαρακτήρες σε όλο τον κόσμο και όλες τις εποχές.

Αν πάλι στραφούμε στη σάτιρα και πάρουμε π.χ. τον Ροΐδη ή τον Λασκαράτο, θα δούμε ότι σατίρισαν την εποχή τους, αλλά το ιερατείο ή οι ανθρώπινοι χαρακτήρες που σατιρίζονται μπορούν να βρεθούν σε κάθε τόπο και κάθε εποχή.

Αυτές τις σκέψεις έκανα διαβάζοντας το τελευταίο βιβλίο του Γιώργη Γιατρομανωλάκη "Το χρονικό του Δαρείου" (Ελληνικά Γράμματα, 2008), σαφώς βιβλίο που δεν αναταποκρίνεται στα πιο πάνω κριτήρια διαχρονικότητας. Ακόμα κι εμείς οι σύγχρονοι που βιώσαμε πρόσωπα και πράγματα της Παπανδρεϊκής περιόδου δυσκολευόμαστε να εντοπίσουμε πρόσωπα και γεγονότα. Ακόμα και το ότι με το ψευδώνυμο "Δαρείος" υπονοείται ο Ανδρέας Παπανδρέου το αντιλαμβανόμαστε σήμερα που η απόσταση από τα γεγονότα είναι μικρή. Διερωτώμαι τι θα λένε αυτά τα πρόσωπα κι αυτά τα γεγονότα στον αναγνώστη του μέλλοντος.

Οπωσδήποτε όμως, αν παρακάμψουμε αυτή την πλευρά, ο Γιατρομανωλάκης στήνει μια επιτυχημένη ειρωνική απεικόνιση της περιόδου διακυβέρνησης του Ανδρέα Παπανδρέου. Το βιβλίο υποτίθεται ότι γράφει ένας χρονικογράφος, φανατικός θαυμαστής και πιστός ακόλουθος του Δαρείου, που αφηγείται τους αγώνες του εναντίον του Παλατιού και της Χούντας, την κατάληψη της εξουσίας, τις αλλαγές που επέφερε και τέλος το θάνατό του σε βαθιά γεράματα. Γύρω του μια ομάδα έμπιστων συνωμοτών που αναφέρονται με τα ψευδώνυμά τους και ο αναγνώστης είναι αδύνατο να μην προσπαθήσει, με βάση τα χαρακτηριστικά που τους αποδίδονται, να εντοπίσει ποιο υπαρκτό πρόσωπο κρύβεται πίσω από κάθε ψευδώνυμο, χωρίς βεβαίως αυτό να είναι πάντα εφικτό. Δυσκολία δημιουργείται στον αναγνώστη και από το πλήθος των αρκτικολέξων που υπεραφθονούν στο βιβλίο, σατιρική βέβαια εξεικόνιση της χρήσης τους κατά την εν λόγω περίοδο. Είναι τόσα τα αρκτικόλεξα που ο συγγραφέας αναγκάζεται στο τέλος του βιβλίου να τα ερμηνεύσει ξανά. Π.χ. ΑΠΕΘΛΑ: Απόλυτη Εθνική Λαλιά, ΙΜΙ: Ινστιτούτο Μοντέρνας Ιστορίας κ.λπ. Παρατίθεται επίσης στο τέλος του βιβλίου Κατάλογος Κυρίων Προσώπων π.χ. Αντρέας Δήμου:Ποιητής της Γενιάς του Δαρείου, Έλλη:Ηθοποιός, Υπουργός Ελληνικού Πολιτισμού και Επιστήμης, Πρώην αγαπημένη και παρακοιμώμενη του Δαρείου κ.λπ.

Ανάμεσα στο πλήθος των συναγωνιστών, κολάκων και ερωμένων που περιστοιχίζουν τον χαρισματικό Ηγεμόνα, ξεχωρίζει η αγαπημένη του Δαρείου, η Μίτια. Και βεβαίως το όνομα άμεσα παραπέμπει στο Δήμητρα.

Ο συγγραφέας, ειρωνευόμενος, διασώζει πολλά από τα χαρακτηριστικά της Παπανδρεϊκής περιόδου: την προσπάθεια "ελληνοποίησης", την "επιστροφή της Ελλάδας στους Έλληνες", όπως λέει. Ακόμα τη λαϊκή προέλευση των κινηματιών (ποιος δεν θυμάται τα ζιβάγκο, τις γενειάδες κ.λπ.) παρουσιάζοντας τον αρχηγό να χαρίζει σε όλους γραβάτες μόλις ανέλαβε την εξουσία. Γράφει ο χρονικογράφος του Δαρείου:"Υλικά αγαθά δεν απόκτησα. Έτσι κι αλλιώς οι περισσότεροι σύντροφοι-συναγωνιστές φτωχοί ξεκίνησαν και κατέληξαν φτωχότεροι. Κι όσοι μπόρεσαν να αποκτήσουν κάποια πλούτη, τα απόκτησαν με σκληρή, έντιμη δουλειά και με πολύ ιδρώτα".

Επίσης καταγράφεται η καταλυτική επίδραση στη γλώσσα, της οποίας δυστυχώς (λέω εγώ) τις συνέπειες βιώνουμε μέχρι σήμερα. Η προσπάθιεια κατάργησης των επιρρημάτων σε -ως (προσεχώς, επομένως, κυρίως, αμέσως, κ.λπ.) που "παραπέμπουν σ' ένα βαθύτατα αντιδραστικό, ελιτίστικο και πρώτα και κύρια σε ένα βαθιά ταξικό λόγο", μας κληροδότησε επιρρήματα όπως άμεσα αντί αμέσως (που βεβαίως έχει άλλο νόημα), κύρια αντί κυρίως κ.λπ.

Δυο στιγμιότυπα που δεν νομίζω να υπάρχει Έλληνας που τα έζησε και να μην τα θυμάται, είναι οι περίφημες σκηνές της γαμήλιας τούρτας Ανδρέα-Δήμητρας, όταν εκείνη τον ταΐζει με το κουταλάκι το πρώτο κομμάτι της τούρτας και η σκηνή με το νεύμα, όταν εκείνος κατεβαίνει από τη σκάλα του αεροπλάνου και γυρίζει πίσω νεύοντας στη Δήμητρα να τον ακολουθήσει. Βέβαια, στο βιβλίο και οι δυο σκηνές εμφανίζονται παραλλαγμένες. Είναι από τα επιτυχημένα για μας τους συγχρόνους στιγμιότυπα, αλλά ακριβώς αυτά που δεν θα μπορούν να εκτιμήσουν οι μεταγενέστεροι.

Αν κάτι διαχρονικό υπάρχει στο βιβλίο, αυτό είναι ο τύπος του χαρισματικού ηγέτη, αυτού που τα πλήθη πάντα αναζητούν και είναι έτοιμα να τον δημιουργήσουν. Οι κόλακες που μαζεύονται γύρω από τον ηγέτη, η ερωτική αύρα που τον περιβάλλει, αλλά και οι αγνοί ιδεολόγοι που συνήθως μένουν στην αφάνεια.

Διάσπαρτες διακειμενικές αναφορές διανθίζουν και πλουτίζουν το κείμενο, π.χ. "Δύση κακό, Ανατολή καλό", σαφής παραπομπή στη "Φάρμα των ζώων" και στην "προβατοποίηση" του πλήθους. Ή το άλλο "βγήκαν μαζικά σε δρόμους και πλατείες με σημαίες, με λάβαρα, με ταμπούρλα" ή ακόμα το Παλαμικό "ω τρακόσιοι σηκωθείτε" κ. ά.

Η Μάρη Θεοδοσοπούλου στην κριτική της βρίσκει αδόκιμη τη χρήση του ψευδωνύμου "Δαρείος" για ένα τόσο "Ελληναρά" ηγέτη, παρ' όλες τις ομοιότητες που εντοπίζει με τον Πέρση βασιλιά. Εμένα ο νους μου όμως περισσότερο κατευθύνεται προς τον Καβαφικό Δαρείο: "Υπεροψίαν και μέθην θα είχεν ο Δαρείος, Υπεροψίαν και μέθην".

Παρουσίαση επίσης στο "Βιβλιοκαφέ"