Δόκτωρ Ζιβάγκο

Πάνω από μια βδομάδα μου πήρε η ανάγνωση του πασίγνωστου και πολυσυζητημένου μυθιστορήματος του Μπόρις Πάστερνακ "ΔΟΚΤΩΡ ΖΙΒΑΓΚΟ" στη νέα του έκδοση (Ποταμός, 2006). Ποιος δεν ξέρει βέβαια την κινηματογραφική του μεταφορά; Ίσως ήταν κι αυτός ένας λόγος (εκτός από το ογκώδες του τόμου) που συνέβαλε στο να μείνει για μήνες στη στοίβα με τα αδιάβαστά μου βιβλία. Τώρα όμως, γυρίζοντας από το ταξίδι στη Ρωσία, θέλησα να παρατείνω λίγο ακόμα την παραμονή μου σ' αυτή την αχανή, μυστηριώδη, γοητευτική χώρα, έστω μέσα από τις σελίδες ενός ρωσικού μυθιστορήματος. Ενός μυθιστορήματος, του οποίου η έκδοση απαγορεύτηκε στην πατρίδα του, λογοκρίθηκε, ο συγγραφέας γλίτωσε την εξορία χάρις στη διεθνή του φήμη, αλλά δεν γλίτωσε ποικίλες άλλες διώξεις, ενώ η Δύση (όχι ανεξήγητα) του απένειμε το Νόμπελ Λογοτεχνίας το 1958.

Διάβασα με εξίσου μεγάλο ενδιαφερον, τόσο τις 536 πυκνογραμμένες σελίδες του μυθιστορήματος όσο και το πολυσέλιδο επίμετρο, στο οποίο, εκτός από την εξιστόρηση της "Υπόθεσης Πάστερνακ" από την Jaqueline De Proyart, παρατίθενται έγγραφα από το αρχείο της Κεντρικής Επιτροπής του Κόμματος, που κατά διαταγή του Γιέλτσιν αποδεσμεύτηκαν μετά το 1991. Στη Ρωσία ο "Δόκτωρ Ζιβάγκο" εκδίδεται για πρώτη φορά μόλις το 1988, τριάντα ολόκληρα χρόνια μετά την έκδοσή του στη Δύση και 28 χρόνια μετά το θάνατο του συγγραφέα του.

Όσοι θα θελήσουν να βρουν στο βιβλίο την ερωτική ιστορία της κινηματογραφικής μεταφοράς, θα απογοητευτούν. Είναι, βέβαια, κι αυτή, πώς θα μπορούσε να λείψει; Δεν έχει όμως ούτε την έκταση ούτε την έμφαση που της δίνεται στον κινηματογράφο. Αποτελεί ένα μικρό μέρος της όλης εποποιίας του κλασικού πια αυτού μυθιστορήματος, που θα 'λεγε κανείς πως συνεχίζει την παράδοση των μεγάλων Ρώσων κλασικών του 19ου αι.

Ο "Δόκτωρ Ζιβάγκο" δεν είναι εύκολο βιβλίο. Δεκάδες πρόσωπα, πέρα από τα βασικά, περνούν μέσα από τις σελίδες του, πολλά αναφερόμενα μόνο μια φορά κι έτσι είναι αδύνατο να τα συγκρατήσει κανείς, προπάντων που ο Πάστερνακ, ακολουθώντας τη ρωσική συνήθεια, χρησιμοποιεί διαφορετικά ονόματα για το ίδιο πρόσωπο. Π.χ. η Λάρα αναφέρεται άλλοτε ως Λάρα, άλλοτε ως Λαρίσα Φιόντοροβνα και άλλοτε ως Αντίποβα (από το όνομα του συζύγου της Αντίποφ). Χρειάζεται ακόμα ο αναγνώστης να συγκεντρώνεται, να επιστρατεύει την προσοχή του, για να απολαύσει τις σκέψεις ή τους διαλόγους ή τις εκφραζόμενες απόψεις. Ομολογώ ότι συχνά ξαναδιάβαζα μια παράγραφο, για να κατανοήσω πλήρως το ιδεολογικό περιεχόμενό της.

Δεν αναφέρθηκα ως τώρα στην υπόθεση, στον "μύθο" του έργου, γιατί τον θεωρώ πάρα πολύ γνωστό. Ο κεντρικός ήρωας του Πάστερνακ είναι ο γιατρός Γιούρι Ζιβάγκο. Ορφανός από μικρός, γόνος μιας πλούσιας, αριστοκρατικής οικογένειας, παίρνει μέρος ως στρατιωτικός γιατρός στον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο κι εκεί, ενώ είναι ήδη παντρεμένος με την Τόνια, γνωρίζει τη Λάρα, που κι εκείνη είναι παντρεμένη με τον παιδικό της φίλο Πάσα Αντίποφ η Πάβελ Πάβλοβιτς, που στην Επανάσταση θα γίνει ο τρομερός επαναστάτης Στρέλνικοφ. Έντονη συμπάθεια αναπτύσσεται μεταξύ του Ζιβάγκο και της Λάρας, αλλά τίποτα πέραν τούτου. Εκείνος γυρίζει στη γυναίκα του που υπεραγαπά και στο γιο του. Όταν η επανάσταση ξεσπά, ο γιατρός με την οικογένειά του ξεκινά σε μια πολυήμερη διαδρομή με το τρένο, για να πάνε σε μια ιδιοκτησία που είχαν, σ' ένα χωριό της Σιβηρίας. Στη γειτονική πόλη θα ξανασυναντήσει τη Λάρα που ζει εκεί με την κόρη της και μέσα σε τύψεις και ψυχολογικό διχασμό θ' αρχίσει μια σχέση μεταξύ τους. Τη μέρα ακριβώς που είχε πάρει απόφαση να διακόψει το δεσμό του με τη Λάρα, συλλαμβάνεται από τους αντάρτες του Κόκκινου Στρατού και θα τους υπηρετήσει υποχρεωτικά για δυο χρόνια. Όταν καταφέρνει να επιστρέψει, βρίσκει τη Λάρα, αλλά η οικογένειά του έχει ήδη φύγει για τη Μόσχα και από κει στη Γαλλία. Σύντομα και η Λάρα θα φύγει για το Βλαδιβοστόκ, όπου οι ηττημένοι Λευκοί σχεδιάζουν να δημιουργήσουν μια ανεξάρτητη πολιτεία. Θα συναντήσουμε τον Ζιβάγκο προς το τέλος της δεκαετίας του 1920 να πεθαίνει, έχοντας συζήσει με μια τρίτη γυναίκα και έχοντας αποκτήσει μαζί της άλλα δύο παιδιά.

Δεν ξέρω αν το μυθιστόρημα αυτό θα αποκτούσε τόση αξία και τόση φήμη, αν δεν το συνόδευε η όλη "Υπόθεση Πάστερνακ". Είναι γεγονός ότι έχει εξαιρετικά σημεία, ιδίως στις ποιητικές περιγραφές της ρωσικής φύσης, που αφθονούν στο βιβλίο, πράγμα που επισημαίνει στην κριτική της και η επιτροπή που απέρριψε την έκδοσή του. Η επιτροπή τονίζει ότι το έκρινε μόνο με πολιτικά κριτήρια και πιστεύω ότι με βάση αυτά είχε δίκαιο. Όχι δίκαιο στην απαγόρευσή του (δεν πιστεύω στην απαγόρευση κανενός λογοτεχνικού κειμένου, όσο οξύ και επικριτικό κι αν είναι), αλλά δίκαιο ως προς τις πολιτικές θέσεις του συγγραφέα. Ο Ζιβάγκο (και κατ' επέκταση ο Πάστερνακ) τηρεί μια κριτική στάση απέναντι στην Επανάσταση, προβάλλει το άτομο έναντι του συνόλου και πλήθος χωρία εμφαίνουν τη διάσταση των απόψεών του με το καθεστώς.

Κλείνοντας το βιβλίο μια φράση έμεινε να στριφογυρίζει στο μυαλό μου, μια φράση που λέει η Λάρα μπροστά στο νεκρό Ζιβάγκο:"Τι φοβερό πράγμα που είναι η ζωή!"

Ένα ωραίο αφιέρωμα για τον Πάστερνακ μπορούν να δουν όσοι ενδιαφέρονται στην "Ελευθεροτυπία"