Το χαμόγελο των Ετρούσκων

Η φίλη με την οποία βρεθήκαμε πριν από λίγο καιρό στην Αθήνα κρατούσε μια σημείωση: "Μήπως έχεις διαβάσει ή μήπως ξέρεις", μου είπε, "ένα συγγραφέα που λέγεται Χοσέ Λουίς Σαμπέδρο και το βιβλίο του "Το χαμόγελο των Ετρούσκων"; Δεν είχα ακούσει ούτε το συγγραφέα ούτε το  συγκεκριμένο βιβλίο. Ρωτήσαμε σε τρία μεγάλα βιβλιοπωλεία του κέντρου. Κανένα δεν είχε το βιβλίο. Σε κάποιο μας είπαν να το παραγγείλουμε και να μας το φέρουν, σ' ένα άλλο μας είπαν να απευθυνθούμε στον εκδότη: Γκοβόστης. Ανηφορίζοντας τη Ζωοδόχου Πηγής φτάνουμε στον Γκοβόστη και βεβαίως δεν πήραμε μόνο ένα αντίτυπο. Το ότι δεν είχε μεταφραστεί στα Αγγλικά (όπου και το αναζητούσε ο γιος της φίλης που ζει και εργάζεται στο Λονδίνο), αλλά και το ότι μεγάλα κεντρικά βιβλιοπωλεία δεν το είχαν, μου αύξησαν την περιέργεια γι' αυτό το βιβλίο και την επιθυμία μου να το διαβάσω.

Και πραγματικά δεν με απογοήτευσε, αν και η απορία μου γιατί να είναι τόσο δυσεύρετο δεν λύθηκε. Ίσως γιατί δεν είναι καινούρια έκδοση (1999, μετ. Αγγελική Βασιλάκου), ίσως γιατί πιθανόν να μη μπήκε στα ευπώλητα. Δεν έχει νέους και ωραίους πρωταγωνιστές, δεν τελειώνει με happy end. Με κεντρικό ήρωα έναν ηλικιωμένο Ιταλό (γέρο τον αποκαλεί ο συγγραφέας σ' όλο το βιβλίο, αν και είναι μόνο 67 χρονών) αποπνέει μια ευγένεια, μια τρυφερότητα, μια καλοσύνη, ανακινεί μέσα μας συναισθήματα όλο συγκίνηση, μας φέρνει το χαμόγελο στα χείλη, μας μεταφέρει το άρωμα και το χρώμα της Ιταλίας, προπάντων της Καλαβρίας, έστω κι αν είναι γραμμένο από Ισπανό.

Ο Σαλβατόρε Ρονκόνε, παλιός παρτιζάνος, άρρωστος με καρκίνο, πηγαίνει από το χωριιό του, τη Ροκασέρα, στο Μιλάνο, όπου ζει ο γιος του με τη γυναίκα του και το δεκατριών μηνών παιδί τους, για ιατρικές εξετάσεις. Ανάμεσα στις αναμνήσεις από την πλούσια σε εμπειρίες ζωή του και  από τη ζωή του παρτιζάνου κυλάνε οι μέρες του στο Μιλάνο που το αντιπαθεί. Μια αντιπάθεια που τρέφει και για τη νύφη του, κόρη γερουσιαστή, καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο, για την οποία απορεί τι της βρήκε ο γιος του και την παντρεύτηκε. Όμως τα συναισθήματά του αλλάζουν όταν γνωρίζει το μικρό Μπρούνο. Η αντίθεση ανάμεσα στο παιδί που τώρα αρχίζει τη ζωή του και στον ηλικιωμένο άντρα που τώρα την τελειώνει, γίνεται η αλληγορική εικόνα ζωή-θάνατος. Ο γέρος αφοσιώνεται στο παιδί. Το λατρεύει. Έντονα αντιτίθεται στις περί ανατροφής αντιλήψεις της νύφης του που μεγαλώνει το παιδί με τις οδηγίες βιβλίων, που από τόσο μικρό το βάζει να κοιμάται μόνο του. Κρυφά τις νύχτες ο γέρος σηκώνεται, πάει στο δωμάτιο του παιδιού, κάθεται και το κοιτάζει, του μιλάει κι ας μη καταλαβαίνει εκείνο. Εύχεται κι ελπίζει ν' ακούσει από το στόμα του εγγονού του τη λέξη "παππού" πριν πεθάνει.

Η αντίθεση ανάμεσα στη ζωή της πόλης και στον παλιό τρόπο ζωής στο χωριό του διαποτίζει το βιβλίο. Η ευθύτητα και η ειλικρίνεια στη συμπεριφορά του γέρου που έρχεται σε αντίθεση με τον κομφορμισμό της πόλης δημιουργεί κωμικές σκηνές. Το χιούμορ πορεύεται παράλληλα με τη συγκίνηση. Ο ηλικιωμένος άντρας θα γνωρίσει αυτές τις τελευταίες μέρες της ζωής του, εκτός από τη χαρά της νέας ζωής που μεγαλώνει, και τη χαρά από έναν αναπάντεχο έρωτα για μια γυναίκα.

Το βιβλίο, πλημμυρισμένο από τους μονολόγους του γέρου, διακρίνεται από μια βαθιά εσωτερικότητα. Ο γέρος άλλοτε μιλάει στον εγγονό του, άλλοτε διαλογίζεται, άλλοτε απευθύνεται ακόμη και στο καρκίνο που του κατατρώει τα σπλάχνα.

"Το χαμόγελο των Ετρούσκων", που γνώρισε τεράστια επιτυχία στην Ισπανία αλλά και σε πολλές άλλες χώρες, που ήδη έχει γυριστεί σε ταινία, χαρίζει στον αναγνώστη μια ηρεμία, μια ψυχική γαλήνη, ένα χαμόγελο χαράς της ζωής και συμφιλίωσης με το θάνατο, όπως ακριβώς το χαμόγελο ενός ζευγαριού Ετρούσκων που απεικονίζεται σε μια σαρκοφάγο που ο γέρος είχε κάποτε θαυμάσει στο μουσείο.