Πάσχα στη Λέσβο-Ένα οδοιπορικό

Απόγευμα Μεγάλης Πέμπτης. Μόλις έχουμε φτάσει στη Μυτιλήνη. Ανοίγω τις κουρτίνες. «Ο ήλιος του απογεύματος» καθρεφτίζεται στα ήρεμα νερά του λιμανιού μπροστά μου. Ολόγυρα, αμφιθεατρικά η όμορφη πόλη. Στέκομαι άφωνη και θαυμάζω τη γαλήνια ομορφιά. «Πολύ όμορφη η Μυτιλήνη», στέλλω ένα SMS στο γιο μου. Απάντηση: «Πες μου ένα μέρος της Ελλάδας που πήγες και δεν ήταν όμορφο».
Χαμογέλασα με το πείραγμα. Χρόνια τώρα το Πάσχα το περνάω με φίλους στην Ελλάδα. Από το Γύθειο και τη Μονεμβασιά, στην Καστοριά ή στην Καβάλα, στα Γιάννενα ή στη Θάσο, στα Ζαγοροχώρια ή στο Πήλιο και στο Βόλο. Στη Λευκάδα, στην Κρήτη, στη Σάμο… τι να πρωτοθυμηθώ, το καθένα με τη δική του ξεχωριστή φυσιογνωμία και ομορφιά. Δεν ξέρω αν είναι η εποχή, η αναγεννημένη φύση, η ελπίδα κι αισιοδοξία που σκορπά η μεγάλη γιορτή που κάνουν τον κάθε τόπο που πέρασα το Πάσχα τόσο μοναδικό. Ή μήπως, υποψιάζομαι, η κάθε γωνιά της Ελλάδας είναι μπλεγμένη μ’ εκείνο το γαλάζιο όνειρο που μας έθρεψε γενιές γενιών εδώ στην Κύπρο. Δεν ξέρω αν αυτή η λατρεία για κάθε τι ελληνικό δεν προέρχεται από το ανέφικτο πια όνειρο για μας, της ενσωμάτωσης στον εθνικό κορμό.
Την περπατήσαμε πολύ την πόλη της Μυτιλήνης. Ξανά και ξανά τριγύρω στο λιμάνι, είναι μια απόλαυση να περιδιαβάζει κανείς, οποιαδήποτε ώρα της μέρας ή με τα φώτα της νύχτας να αντανακλώνται στα ήρεμα νερά. Λίγο πιο μέσα, στη μια πλευρά του λιμανιού, σειρά τα καφέ της πόλης σφύζουν από την πολύβουη νεολαία. Στην άλλη πλευρά, ψαροταβέρνες προκαλούν τις μεγαλύτερες ηλικίες. Η εμπορική οδός Ερμού με τα μαγαζάκια της σε παρασύρει να χαζεύεις δεξιά κι αριστερά.
Παλιά αρχοντικά, όμορφες παλιές κατοικίες ή νεοκλασικά κτίρια δίνουν ένα αέρα αρχοντιάς κι αφηγούνται το λαμπρό παρελθόν του νησιού. Στη Μυτιλήνη δεν θα δει κανείς ψηλά κτίρια. Μας λένε πως απαγορεύεται η ανέγερση πολυκατοικιών πάνω από τρεις ορόφους.
Πλήθος και οι εκκλησιές της πόλης, αδύνατο να τις επισκεφθούμε όλες. Οπωσδήποτε βλέπουμε τον Άγιο Αθανάσιο, τη Μητρόπολη, που είναι γνωστή και ως Άγιος Θεόδωρος, γιατί εκεί βρίσκεται το σκήνωμα του Αγίου. Από τις πιο παράξενες εκκλησιές που έχω δει, ο Άγιος Θεράπων, που υπήρξε και Επίσκοπος Κύπρου. Ο πανύψηλος τρούλος του δεσπόζει στην προκυμαία, ενώ ο ναός συνδυάζει στοιχεία κλασικής, βυζαντινής και μπαρόκ αρχιτεκτονικής.
Όμως η Λέσβος δεν είναι μόνο η Μυτιλήνη. Κι εμείς βιαζόμαστε να τη γνωρίσουμε.
Ξεκινάμε την περιήγησή μας από το φημισμένο μοναστήρι του Αγίου Ραφαήλ. Μεγάλη Παρασκευή πρωί. Το καταστόλιστο επιτάφιο έτοιμο να δεχτεί τον αποκαθηλωμένο Χριστό. Παρακολουθούμε για λίγο την Ακολουθία των Ωρών, προσκυνάμε, ακούμε τη μαρτυρική ιστορία των Αγίων Ραφαήλ, Νικολάου και Ειρήνης. Στον κάτω ναό, το πιθάρι όπου οι Τούρκοι έκαψαν τη μικρή Ειρήνη ξαναφέρνει στο νου τα μαρτύρια, τους διωγμούς, τις σφαγές. Ακόμα κι αν δεν είσαι πολύ πιστός, ακόμα κι αν σου φαίνονται εξωπραγματικές όλες αυτές οι αφηγήσεις για τα μαρτύρια, για την εμφάνιση του Αγίου στα όνειρα ευσεβών γυναικών, για το θαυματουργό τρόπο εύρεσης των οστών, είναι τόσο πυκνός ο αέρας από τις άπειρες δεήσεις, από τις προσευχές, από την πίστη των ανθρώπων που έρχονται εδώ να ζητήσουν ένα θαύμα, που άθελά σου επηρεάζεσαι.
Απέναντι τα βουνά της Τουρκίας, το θρυλικό Αϊβαλί, τόσο κοντά που αν φωνάξεις νομίζεις θ’ ακουστείς ως εκεί. Η σκέψη μελαγχολεί. Τόσο κοντά κι όμως αυτοί κατάφεραν να ελευθερωθούν. Κι εμείς, στον εικοστό πρώτο αιώνα, ακόμα στο μαρτύριο της σκλαβιάς…
Επόμενος σταθμός μας η Αγιάσος. Τα καλντερίμια στα στενά δρομάκια είναι αρκετά κουραστικά καθώς ανηφορίζουμε για να φτάσουμε στο κέντρο της μικρής πολίχνης που είναι η εκκλησία ης Παναγιάς της Αγιάσου. Η παλιά, φθαρμένη εικόνα, βρήκε εδώ καταφύγιο στην εποχή της εικονομαχίας, φερμένη από έναν ευσεβή καλόγηρο. Γύρω από την εκκλησία γραφικά, παραδοσιακά καφενεδάκια δέχονται τους πιστούς που μόλις έχουν βγει από την εκκλησία. Πλήθος και τα τουριστικά καταστήματα, γεμάτα από είδη λαϊκής τέχνης, που φαίνεται, δυστυχώς, να έχει υποκύψει κι αυτή στη βιομηχανοποίηση.
«Την ώρα που άρχισε να σουρουπώνει, περπατήσαμε ως τη Βαρειά, την εξοχική τοποθεσία όπου είχε ζήσει η οικογένεια του ζωγράφου, ανάμεσα σε μαλακές κατηφοριές γεμάτες λιόδεντρα και ανοίγματα απ’ όπου, ξαφνικά, έβλεπες τη θάλασσα και πιο βαθιά, καθαρογραμμένα τα βουνά της Ανατολής».
Έτσι περιγράφει ο Οδυσσέας Ελύτης (μεγάλος και αθεράπευτος εραστής της Λέσβου) την πρώτη επίσκεψη στη γειτονιά του Θεόφιλου, για τον οποίο και έχει γράψει μια εξαιρετική μονογραφία. Η δική μας επίσκεψη στη Βαρειά και στο Μουσείο Θεόφιλου έγινε μέσα στο πρωινό, ανοιξιάτικο φως του Απρίλη. Προχωρούμε αργά στο γαλήνιο τοπίο και νιώθουμε πως δεν υπήρχε καταλληλότερο μέρος για να δημιουργηθεί αυτό το μουσείο, χάρις στην έμπνευση και την αγάπη του τεχνοκριτικού, συλλέκτη και εκδότη Στρατή Ελευθεριάδη-Τεριάντ για το μεγάλο λαϊκό ζωγράφο. Δεκάδες έργα του Θεόφιλου συγκεντρωμένα σ’ αυτό το απέριττο κτίσμα αιχμαλωτίζουν τη ματιά και τη σκέψη για ώρα πολλή.
Οι ανορθόγραφες λεζάντες που συνοδεύουν τα έργα, χαρακτηριστικές της αθωότητας και αυθεντικότητας του ζωγράφου: «Η Κυρία με τον κύνα της», «Διά σκοινίου σκάλας αναβιβαζόμενος ο Ερωτόκριτος χαιρετών την Αρετούσαν», «Παλαιός Μιτυληναίος». Ήρωες του ’21, σκηνές της καθημερινής ζωής της Λέσβου, μυθολογία, όλη η ζωή και η παράδοση του Έθνους, θα ‘λεγε κανείς, διυλισμένη μέσα από τη γνήσια λαϊκή ματιά.
Πίσω από το Μουσείο Θεόφιλου, το Μουσείο Τεριάντ. Οι πρωτότυπες εκδόσεις του, συνδυασμός ποίησης και ζωγραφικής, περιλαμβάνουν ζωγράφους όπως ο Ματίς, ο Πικάσο, ο Τζιακομέτι.
Η διαδρομή των 42 χμ. από τη Μυτιλήνη στο Πλωμάρι, όπου θα έχουμε το πασχαλινό μας γεύμα, μας χαρίζει σπάνιο θέαμα φυσικής ομορφιάς. Ο κλειστός κόλπος της Γέρας, ακύμαντος, μια γαλάζια επιφάνεια που λες πως θα μπορούσες να περπατήσεις επάνω. Και πίσω τα βουνά, ήμερα βουνά, φορτωμένα με το πράσινο της ελιάς που καλύπτει απ’ άκρη σ’ άκρη το νησί. «Τα τριανταφυλλένια βουνά που μπαίνουν το ένα μέσα στο άλλο και καμπυλώνονται με τη χάρη γυναίκας ηδονικής», η ποιητική περιγραφή του Ελύτη θα επανέρχεται πολύ συχνά στη σκέψη. Η φύση όλη στην πιο καλή, στην πιο οργιαστική της ώρα. Ο Άδωνις ξαναγυρίζει στην Αφροδίτη, η Περσεφόνη ανεβαίνει από τον Άδη, ο Χριστός ανασταίνεται νικώντας το θάνατο. Η νεκρή φύση ξαναζωντανεύει. Καθώς τα μάτια μου γεμίζουν από φως κι ομορφιά σκέφτομαι τι κρίμα που είναι μια τέτοια χώρα όπως η Ελλάδα να έχει περάσει τόσα δεινά. Κι ύστερα λέω πως ίσως να ΄ναι το τίμημα που πληρώνει για την ομορφιά της.
Δροσερό πρωινό στη Σκάλα Καλλονής. Οι ψαράδες «ξεψαρίζουν». Καλή σοδειά φαίνεται. Βέβαια, δεν είναι εποχή της σαρδέλας, της περίφημης σαρδέλας Καλλονής, για την οποία τον Αύγουστο γίνεται γιορτή με σειρά εκδηλώσεων. Θα μάθουμε όμως πολλά για τον ιδιαίτερο τρόπο που παρασκευάζονται οι σαρδέλες εδώ στη Λέσβο, ψημένες μόνο σε αλάτι και θα τις βρούμε συσκευασμένες στα καταστήματα. Μαζί με το λαδοτύρι και το πασίγνωστο πια ούζο, αποτελούν χαρακτηριστικά προϊόντα της Λέσβου και αρκετοί από μας θα πάρουν μαζί τους, για δώρα σε φίλους ή για να παρατείνουν για λίγο την ανάμνηση του ωραίου νησιού.
Από τη Σκάλα Καλλονής ανηφορίζουμε για την Μονή Λειμώνος. Ανδρικό μοναστήρι, ιδρυμένο το 1526 από τον Άγιο Ιγνάτιο. Έχουμε ακούσει πολλά για το μοναστήρι αυτό, αλλά τίποτα απ’ όσα έχουμε ακούσει δεν μας προετοιμάζει γι’ αυτό που αντικρίζουμε. Ένας τεράστιος χώρος, με σκορπισμένα τριγύρω 34 εκκλησάκια, αφιερώματα των πιστών. Σε λίγο θ’ ακούσουμε για την ιστορία της μονής, για τον τεράστιο ρόλο που διαδραμάτισε ως μορφωτικό και πολιτιστικό κέντρο με τη Λειμωνιάδα Σχολή, αλλά και τη σημερινή κοινωνική της προσφορά που συνεχίζεται με τη λειτουργία γηροκομείου, οικοτροφείου και ιερατικής σχολής. Γύρω από δυο μεγάλες εσωτερικές αυλές αναπτύσσονται διώροφα και τριώροφα κτίρια. Το Καθολικό της μονής, δηλ. η κεντρική εκκλησία, είναι άβατο για τις γυναίκες. Μας αποζημιώνουν όμως τα μουσεία, εκκλησιαστικό, λαογραφικό κ.λπ. Χιλιάδες τόμους φιλοξενεί η βιβλιοθήκη, πολύτιμες μεμβράνες και χειρόγραφα από τον 9ο αι. Περιδιαβάζοντας βιαστικά, προσπαθώντας να δούμε όσο περισσότερα μπορούμε στο λίγο χρόνο που έχουμε στη διάθεσή μας, μια εντοιχισμένη επιγραφή σταματά το βλέμμα και τη σκέψη: «Εδώ, εις το κτίριον τούτο υπεγράφη η παράδοσις της Λέσβου εις τον Ελληνικόν Στρατόν. Ημέραν Σάββατον 8 Δεκεμβρίου 1912». Και στο πλάι μια τουρκική σημαία, λάφυρο του ελληνικού στρατού». Συγκίνηση, αγιάτρευτος καημός για τη δική μας μοίρα…
Ξανά κατηφορίζουμε προς τη θάλασσα, στη βορειοδυτική τώρα Λέσβο. Από μακριά αντικρίζουμε ήδη τις κόκκινες κεραμιδοσκεπές του χωριού Πέτρα. Πέτρινα καλντερίμια, αρχοντικά, λιθόστρωτα δρομάκια, μια αμμουδερή παραλία, όμορφη φύση, ταβέρνες και εστιατόρια, τα πιο πολλά σήμερα (Δευτέρα του Πάσχα) κλειστά, αλλά με τη φαντασία μπορούμε να σκεφτούμε τι θα γίνεται εδώ το καλοκαίρι.
Σημαντικότερο αξιοθέατο της Πέτρας, ο βράχος στην κορυφή του οποίου δεσπόζει η εκκλησία της Παναγίας της Γλυκοφιλούσας. 114 σκαλοπάτια μας οδηγούν ως εκεί, όχι μόνο για να προσκυνήσουμε, αλλά και για να απολαύσουμε την πανοραμική θέα. Άλλος ένας παλιός θρύλος συνοδεύει την ίδρυση του ναού εδώ. Γύρω στα 1600 ένα πλοίο στο οποίο ένας ναυτικός μετέφερε μια εικόνα της Παναγίας, αγκυροβόλησε στον όρμο της Πέτρας. Ένα βράδυ η εικόνα εξαφανίστηκε και βρέθηκε στην κορυφή του βράχου. Ο καπετάνιος τη μετέφερε στο πλοίο, αλλά και πάλι η εικόνα χάθηκε. Τότε θεωρήθηκε θεϊκό σημάδι, ότι η εικόνα ήθελε να παραμείνει εκεί, κι έτσι χτίστηκε η εκκλησία.
Την Ευθαλού ή Εφταλού θα τη φανταστούμε μονάχα. Ο χρόνος δεν μας παίρνει για να επισκεφθούμε το σπίτι του Ηλία Βενέζη, εδώ όπου έζησε τα τελευταία χρόνια της ζωής του και πέθανε το 1973. Ούτε και τον τάφο του Αργύρη Εφταλιώτη, άλλου μεγάλου τέκνου της Λέσβου. Συνεχίζουμε για το Μόλυβο ή Μήθυμνα, την τουριστική πρωτεύουσα της Λέσβου.
Σκαρφαλωμένη στην απότομη πλαγιά ενός λόφου η κωμόπολη φαίνεται να έχει μείνει αναλλοίωτη αιώνες τώρα, έχοντας χαρακτηριστεί ως διατηρητέος οικισμός. Στην κορυφή του λόφου το άπαρτο κάστρο της με άλλον ένα μύθο να συνοδεύει το πάρσιμό του από τον Αχιλλέα (η Λέσβος, λόγω γειτονίας και εμπορικών σχέσεων ήταν σύμμαχος των Τρώων). Μύθος και ιστορία, παρελθόν και παρόν έρχονται στο νου καθώς κατηφορίζουμε τα φιδογυριστά, γραφικά, λιθόστρωτα μονοπάτια του Μόλυβου, που μοσκομυρίζουν απ’ τις ανθισμένες πασχαλιές. Κάτω στο βάθος λαμπυρίζει η θάλασσα, το παλιό λιμάνι και αχνά προβάλλουν τα βουνά της Τουρκίας.
«Κατάμπροστα στο ψαραδολίμανο, μέσα στο μάτι του μπονέντη, ορθώνεται πάνω σε θεόρατη θαλασσοβραχιά το ξωκλήσι της Παναγιάς της Γοργόνας».
Πλημμυρισμένη από ανυπόμονη προσμονή, με τη σκέψη στην περιγραφή του Μυριβήλη, τρέχω σχεδόν ν’ ανέβω «της Παναγιάς τα Ράχτα». Βρίσκω το μικρό εκκλησάκι, έτσι όπως το περιγράφει στο μυθιστόρημά του, κι ας είναι γύρω εστιατόρια, καφετέριες, αυτοκίνητα, κόσμος που χαίρεται τη γιορτή του Πάσχα. Όμως κάποτε, όταν τα διαβάσματα μας έχουν πολύ συνοδέψει στη ζωή, βλέπουμε με τα μάτια της ψυχής περισσότερο. Έτσι κι εγώ, περιμένω να δω την παράξενη ζωγραφιά που «στέκεται κει ως τα σήμερα, μισοσβησμένη από τον αγέρα και τ’ αλάτι της θάλασσας, και είναι μια Παναγιά, η πιο αλλόκοτη μέσα στην Ελλάδα και σ’ όλο τον κόσμο της χριστιανοσύνης». Άδικα. Τέτοια Παναγιά δεν υπάρχει. Ασβεστώθηκε το εκκλησάκι κι η παράξενη εικόνα χάθηκε.
Στέκομαι για λίγο γεμάτη απογοήτευση. Φαντάζομαι την εικόνα, φαντάζομαι το γέρο-Αυγουστή που ανεβασμένος στα ράχτα ονομάτιζε ένα-ένα τα μέρη απέναντι, στο Αϊβαλί, σίγουρος πως όπου να ‘ναι θα ξαναγυρίσουν οι πρόσφυγες στους τόπους τους, φαντάζομαι το Φόρτη να λέει τις ιστορίες του στον καφενέ του, κάτω απ’ τη μουριά που στέκεται ακόμα εκεί, στο «Καφενείον η Συκαμινιά». Ίσως, όπως λέει κάπου και ο Ουράνης, είναι καλύτερα να μην επισκεπτόμαστε τα μέρη που έχουμε ζήσει με τη φαντασία μας.
Ολοκληρώνουμε την περιδιάβασή μας στο νησί με προσκύνημα στον προστάτη Άγιο όλης της Λέσβου, τον Ταξιάρχη, στο χωριό Μανταμάδος. Μεγάλο μοναστήρι, γνωστό κυρίως για τη μοναδική ανάγλυφη εικόνα σ’ όλη την ορθοδοξία. Η παράδοση θέλει τη σκουρόχρωμη εικόνα να έχει γίνει από λάσπη και το αίμα των μοναχών που σφαγιάστηκαν από Σαρακηνούς πειρατές. Πλήθος οι προσκυνητές στη στρωμένη ακόμα με τα βαγιόφυλλα της Λαμπρής εκκλησία, σωρός τα πολύτιμα τάματα γύρω από την εικόνα, δίπλα στον Άγιο τα σιδερένια παπούτσια με τα οποία διατρέχει όλο το νησί. Ένας νέος άντρας προχωρεί γονατιστός προς την εικόνα. Ποιος ξέρει από πού ξεκίνησε, ποιος ξέρει ποιο τάμα τον φέρνει γονατιστό στον Ταξιάρχη…
Η Λέσβος μας καλωσόρισε με το γλυκό φως του δειλινού. Την αποχαιρετούμε ρίχνοντας μια ματιά από ψηλά στο αχνό φως του πρωινού κι η ποιητική περιγραφή του Ελύτη στριφογυρνάει στη σκέψη: «Πουθενά, σε κανένα άλλο μέρος του κόσμου, ο Ήλιος και η Σελήνη δε συμβασιλεύουν τόσο αρμονικά, δε μοιράζονται τόσο ακριβοδίκαια την ισχύ τους όσο επάνω σ’ αυτό το κομμάτι γης που κάποτε, ποιος ξέρει σε τι καιρούς απίθανους, ποιος θεός, για να κάνει το κέφι του, έκοψε και φύσηξε μακριά, ίδιο πλατανόφυλλο καταμεσής του πελάγους».

[Ακολουθούν φωτογραφίες, που δυστυχώς δεν μπόρεσα να εντάξω στο κείμενο]

Ανθισμένη πασχαλιά στην αυλή της Μονής Λειμώνος

Κατηφορίζοντας σε δρομάκι στο Μόλυβο

Υπεραιωνόβιος (1813) πλάτανος στο Πλωμάρι



Το λιμάνι της Μυτιλήνης (δεξιά στην άκρη ο τρούλος του Αγίου Θεράποντα) Ψαράδες στη Σκάλα Καλλονής