Η Εβραία νύφη

Νίκος Δαββέτας
Η Εβραία νύφη
Μεταίχμιο, 2014 (Α΄ έκδ. Κέδρος 2009)

Το μυθιστόρημα που στηρίζεται ή έχει άμεση σχέση με ένα έργο τέχνης, ειδικά τη ζωγραφική, είναι αρκετά σύνηθες. Πολύ πρόχειρα μου έρχονται στο νου: Ο πασίγνωστος "Κώδικας Ντα Βίντσι" του Νταν Μπράουν και ο ρόλος σ' αυτό της γνωστής τοιχογραφίας "Ο μυστικός δείπνος" του Λεονάρντο  Ντα Βίντσι, "Το κορίτσι με το σκουλαρίκι" της Τρέισι Σεβαλιέ και ο ομώνυμος πίνακας του Βερμέερ, πιο πρόσφατα "Η καρδερίνα" της Ντόνα Ταρτ και η σχέση του με τον πίνακα του λιγότερο γνωστού Ολλανδού ζωγράφου Φαμπρίτσιους και τώρα, "Η εβραία νύφη", τίτλος του μυθιστορήματος του Δαββέτα, αλλά και του πίνακα του Ρέμπραντ.

Σε αντίθεση όμως με τα τρία προηγούμενα πο έτυχε να διαβάσω, η σχέση του πίνακα του Ρέμπραντ με το μυθιστόρημα παραμένει χαλαρή, όχι ξεκάθαρη, αν και ολόκληρο το δέκατο κεφάλαιο τιτλοφορείται "Η Εβραία νύφη" και τέσσερις σχεδόν σελίδες αφιερώνονται στην περιγραφή του ομώνυμου πίνακα. Στο τέλος της πρώτης ενότητας του δέκατου κεφαλαίου, η Νίκη, η κοπέλα με την οποία συνδέεται ο αφηγητής, ομολογεί: "Είμαι έγκυος", αν και προηγουμένως είχε εκφράσει την πλήρη αντίθεσή της στην απόκτηση παιδιών. Είναι όμως αυτό αρκετό για να συνδέσει την ιστορία της με τον πίνακα; Βεβαίως η σχέση δεν αφορά μόνο το "έγκυος", αλλά και το "Εβραία". Η Νίκη είναι μια προβληματική, ανορεξική ύπαρξη που είχε υποστεί σεξουαλική κακοποίηση από τον πατέρα της, για τον οποίο τώρα ψάχνει στοιχεία που να τον συνδέουν με την κατάδοση των Εβραίων της Θεσσαλονίκης το 1943.

Εκτός από την αφηγηματική φωνή της Νίκης, ακούγεται και η φωνή του συντρόφου της που κι αυτός ανασκαλεύει το οικογενειακό του παρελθόν, ακούμε και τη φωνή του γιατρού που την παρακολουθεί αλλά και άλλων προσώπων.

Η Εβραία νύφη του Ρέμπραντ

Ο τόπος δράσης είναι άλλοτε η Αθήνα, άλλοτε η Θεσσαλονίκη, σε αρκετά κεφάλαια το Βερολίνο. Παρόμοια είναι και η χρονική μετατόπιση. Έχουμε αναφορές στο 1943 και στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως, στον Εμφύλιο, στη Δικτατορία, στο παρόν του 2007. Όμως όλ' αυτά δίνονται τόσο ανάκατα, τόσο λίγο συνδεδεμένα, με τα κεφάλαια να  αρχίζουν χωρίς να δηλώνεται ο αφηγητής, που δυσκολεύτηκα να τα βάλω σε μια σειρά, σε μια τάξη. Προσπάθησα ξανακοιτάζοντας το βιβλίο (σχεδόν το ξαναδιάβασα) κι εξακολουθώ να μένω με τις απορίες: Ποιο είναι το κέντρο βάρους; Τι θέλησε να εκφράσει ο συγγραφέας; Είναι ωραία η γραφή, η όλη ατμόσφαιρα, γι' αυτό παρασύρεσαι στην ανάγνωση, αλλά συχνά έχεις την εντύπωση πως διαβάζεις ανεξάρτητα διηγήματα.

Η λογοτεχνία, κατά την άποψή μου, δεν πρέπει να είναι σταυρόλεξο που απαιτεί λύση. Δεν πρέπει να σε κάνει να διερωτάσαι, ποιος μιλά τώρα; ποια η σχέση του με τα άλλα πρόσωπα; Πώς συνδέονται τα γεγονότα μεταξύ τους;

Διάβασα όσες κριτικές μπόρεσα να βρω (αποσπάσματα από αρκετές περιλαμβάνονται στο τέλος του βιβλίου) όμως εξακολουθώ να έχω τις αντιρρήσεις μου ως προς την ενότητα του περιεχομένου, η έλλειψη της οποίας στερεί τον αναγνώστη από την απόλαυση την οποία θα μπορούσε να έχει.

(ebook)

Δέκα ζωές σε μία

Τατιάνα Αβέρωφ
Δέκα ζωές σε μία
Μεταίχμιο, 2014

Πώς μπορεί μια κόρη  να γράψει για τον πατέρα της αντικειμενικά και αμερόληπτα; Κάπως δύσκολο μου φαίνεται. όσο κι αν οι σκοτεινές πλευρές του χαρακτήρα ή της δράσης και της όλης ζωής του (και ποιος δεν έχει τέτοιες;) ομολογούνται, είναι αδύνατο να μην προβάλλονται "ρετουσαρισμένες", απαλυμένες από την αγάπη και το θαυμασμό που αναπόφευκτα διακρίνουν τα συναισθήματα του παιδιού προς το γονέα.

Η Τατιάνα Αβέρωφ, κόρη του Ευάγγελου Αβέρωφ-Τοσίτσα, είκοσι περίπου χρόνια μετά το θάνατο του πατέρα της, αρχίζει να γράφει τη ζωή του. Η αρχή του βιβλίου με απογοήτευσε κάπως. Το είχα φανταστεί ως βιογραφία, λογοτεχνικό είδος που ιδιαίτερα αγαπώ, αλλά αυτό δεν είναι καθαρή βιογραφία. Σε μια συνέντευξή της  η ίδια η συγγραφέας το χαρακτήρισε ως "μυθιστόρημα, βιογραφία και ένα ταξίδι αναζήτησης του πατέρα".

Μετά το σύντομο προλογικό κεφάλαιο που τιτλοφορείται "Επέτειος" ακολουθούν τα εξής πέντε μέρη του βιβλίου (οι πέντε πρώτες ζωές από τις δέκα): Η φωνή της γης (1908-1920), Γη της οδύνης (1920-1927), Γη Δελφύς (1927-1941), Όταν ξεχνούσαν οι θεοί (1942-1945), Καρυδιές στην πέτρινη γη (1945-1947).

Η αφήγηση εναλλάσσεται μεταξύ πρώτου και τρίτου προσώπου. Όταν γράφει στο τρίτο πρόσωπο η συγγραφέας είναι πιο αντικειμενική, επικεντρώνεται στα σημαντικότερα γεγονότα της ζωής του πατέρα της, από τη στιγμή της γέννησής του  το 1908, ως το 1947 (και όχι ως το θάνατό του το 1990), αν και κατά την αφήγησή της, ειδικά στην πρωτοπρόσωπη, αναφέρεται και σ' αυτόν. Η τριτοπρόσωπη αφήγηση διακόπτεται συχνά από την πρωτοπρόσωπη έκφραση. Εδώ η κόρη απευθύνεται στον πατέρα, γίνεται πιο συναισθηματική, προσθέτει στοιχεία όπως φαντάζεται ότι θα έγιναν, αν και, βέβαια, στηρίζεται πάντα στις πηγές που μελέτησε: στα βιβλία του πατέρα της, στην τεράστια αλληλογραφία του, αλλά ασφαλώς και στη δική της προσωπική εμπειρία.

Ο Ευάγγελος Αβέρωφ δεν είναι άγνωστο πρόσωπο. Η επίσημη και δημόσια εικόνα του είναι πολύ γνωστή. Υπήρξε βουλευτής, υπουργός, αρχηγός της Νέας Δημοκρατίας, αλλά και συγγραφέας πολυάριθμων βιβλίων. Ειδικά για μας εδώ στην Κύπρο διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο (για πολλούς αμφιλεγόμενο) ως υπουργός εξωτερικών στα κρίσιμα χρόνια (1956-1963), εξού και ένα από τα βιβλία του είναι και για το Κυπριακό, η "Ιστορία χαμένων ευκαιριών".

Η συγγραφέας λιγότερο ασχολείται με τον πατέρα της ως δημόσιο πρόσωπο. Πιο πολύ αναφέρεται στις απλές, ανθρώπινες στιγμές της ζωής του Λόλη, όπως ήταν το υποκοριστικό του Ευάγγελος και με το οποίο αποκαλείται σ' όλο το βιβλίο. Η γέννησή του στα Τρίκκαλα, τα καλοκαίρια στα κτήματά τους στη Λάρισα και το πρώτο φλερτ με την κόρη του επιστάτη, η μετακόμιση της οικογένειας στην Αθήνα και τα μαθητικά του χρόνια στο Βαρβάκειο, η αποβολή του από το σχολείο, η προσβολή του από φυματίωση και η παραμονή του σε σανατόριο στο Νταβός της Ελβετίας για δυο χρόνια, είναι μερικές τέτοιες ιδιωτικές στιγμές.

Αρκετά εκτενώς περιγράφεται η ζωή του Αβέρωφ κατά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Ήταν νομάρχης στην Κέρκυρα όταν η Ελλάδα κατελήφθη από τους Γερμανούς. Αργότερα, το 1942 συνελήφθη και στάληκε με πολλούς άλλους σε στρατόπεδο στην Ιταλία. Δραπέτευσε, αλλά παρέμεινε εκεί βοηθώντας άλλους εξόριστους ή δραπατεύοντες Έλληνες.

Το βιβλίο τελειώνει με τη γνωριμία του Αβέρωφ με τη μελλοντική του σύζυγο και το γάμο τους στο Λονδίνο το 1947. Ως δείγμα του ύφους του βιβλίου, ένα σύντομο απόσπασμα από το επιλογικό κεφάλαιο  που επιγράφεται "Ασπασμός": 

"Ξεκίνησα τούτο το ταξίδι με την εγωκεντρική ματιά του παιδιού και την αλαζονεία του ψυχολόγου που όλα τα ερμηνεύει. Ανακάλυψα στην πορεία πως η αλήθεια είναι πολύ πιο πολύπλοκη, πολύ πιο ρευστή από τις όποιες βεβαιότητες, έστω και τις πιο καλοπραίρετες και τεκμηριωμένες. Πίστευα αρχικά ότι η "αληθινή" σου πλευρά ήταν αυτή που πάντα αγαπούσα και ταυτιζόμουν μαζί της: η αγάπη σου για τη γη, για τον άνθρωπο, τον έρωτα, την τέχνη. Πίστευα πως γεννήθηκες ένας ευτυχισμένος αγρότης και ποιητής, αλλά αναγκάστηκες να θυσιαστείς στο βωμό του καθήκοντος. Μιλούσες συχνά για το καθήκον. είχες βαθιά τη συναίσθηση και βαριά την ευθύνη του ονόματός σου: Ο Γεώργιος Αβέρωφ, ο εθνικός Ευεργέτης-αυτός ο στρυφνός και αδέκαστος θείος, που δεν έκανε παιδιά ούτε οικογένεια, γιατί είχε έναν και μόνο σκοπό στη ζωή του. Οι ρίζες σου. Οι γονείς σου. Το βάρος της συνέχειας".

(ebook)

Ζωές του φθινοπώρου

Θοδωρής Παπαθεοδώρου
Ζωές του φθινοπώρου
Ψυχογιός 2014

Δεν υπάρχει αμφιβολία πως ο Θοδωρής Παπαθεοδώρου είναι ένας ικανότατος αφηγητής και ένας εμβριθής γνώστης της πρόσφατης ελληνικής ιστορίας. Εντούτοις διάβασα την τετραλογία του, που αναφερόταν στον Εμφύλιο (Οι κόρες της λησμονιάς, Οι μάνες της άδειας αγκαλιάς, Τα δάκρυα των αγγέλων, Οι καιροί της μνήμης) με καθοδικό, από τον ένα τόμο στον άλλο, ενδιαφέρον. Η απορία και η ένσταση γιατί τόση έκταση, γιατί τόσες επαναλήψεις, τόση επιμονή στην άχρηστη εν πολλοίς λεπτομέρεια, με ακολούθησε και σε τούτο το μυθιστόρημα (του οποίου σημειωτέον προαναγγέλλεται η συνέχεια σ' ένα δεύτερο τόμο, με τίτλο "Ζωές του ανέμου").

Άρχισα από τα αρνητικά του βιβλίου, ενώ ως εκπαιδευτικός θα έπρεπε να ξέρω ότι στις παρατηρήσεις μας αρχίζουμε από τα θετικά! Παρασύρθηκα όμως από τη γενικότερη εντύπωση που μου δημιουργήθηκε καθώς έκλεινα την τελευταία σελίδα.

Τα θετικά τώρα. Οι "Ζωές του φθινοπώρου" είναι μια ρεαλιστική απεικόνιση της ζωής της Ελλάδας (της Αθήνας μάλλον) της δεκαετίας του '60. Όσοι έχουμε αναμνήαεις απ' αυτή την ταραγμένη δεκαετία (αλήθεια, ποια δεκαετία δεν ήταν ταραγμένη;) θα ξαναζήσουμε το πολιτικό κλίμα της εποχής, τη διαμάχη μεταξύ ΕΡΕ και Ένωσης Κέντρου, τον απόηχο του Εμφυλίου, μια και το κομμουνιστικό κόμμα ήταν ακόμα παράνομο, τις επεμβάσεις των ανακτόρων, τις διαμαρτυρίες και τις διαδηλώσεις, τη δράση του παρακράτους, την πολιτική αστάθεια με την εναλλαγή βραχύβιων κυβερνήσεων και τέλος την επιβολή της δικτατορίας το 1967, γεγονός που ο συγγραφέας φαίνεται ότι θα πραγματευτεί στο δεύτερο τόμο, μια και οι "Ζωές του φθινοπώρου" σταματούν στην πρωτοχρονία του 1967.

Βέβαια, δεν πρόκειται για ιστορικό μυθιστόρημα και όσα ανέφερα πιο πάνω μικρό μέρος του μυθιστορήματος καταλαμβάνουν. Τα ιστορικά γεγονότα αποτελούν μόνο το πλαίσιο μέσα στο οποίο ζουν και δρουν τα πρόσωπα του έργου. Πρόσωπα που δεν είναι και λίγα. Αυτό που τα συνδέει είναι βασικά ο χώρος στον οποίο ζουν. Σε μια φτωχογειτονιά της Αθήνας, σ' άνα παλιό εργοστάσιο, του Δουρούτη, (εκεί που τώρα στεγάζεται η Δημοτική Πινακοθήκη) που έχει μετατραπεί σε μικρά, φτωχικά διαμερίσματα, οι ήρωες του Παπαθεοδώρου στεγάζουν τη φτώχεια, τις ζωές, τα πάθη, τα όνειρα, τις ελπίδες τους. Μερικά από αυτά τα πρόσωπα είναι: ο εγγονός του πρώτου ιδιοκτήτη, ο επονομαζόμενος "κόμης", ο ηλικιωμένος Αγησίλαος που φλέγεται από τον έρωτα μιας νεαρής εργάτριας, της Αργυρώς, ο Βλάσης που μπαινοβγαίνει στη φυλακή, η Άννα, ερωτευμένη με τον κομμουνιστή Λάμπρο, η Φρόσω, ο Χρόνης, ο Μένιος, ο Τάσος, ο Λουκάς με το άπιαστο όνειρο να μπει στη Σχολή Ευελπίδων, ο αξιωματικός του ναυτικού Σπύρος, η Λόλα η παλιά θεατρίνα, η Μπέμπα, ιδιοκτήτρια πορνείου, ο Αλέκος, γιος βουλευτή που έρχεται εδώ με κάποιο σκοπό και άλλοι και άλλοι.

Οι ζωές τους συμπλέκονται, οι ήρωες τραγικά πρόσωπα που αντιμάχονται τη μοίρα τους. Η ζωή τους δεν τελειώνει εδώ, μια και ο συγγραφέας θα συνεχίσει τις ιστορίες τους στο επόμενο βιβλίο. Η συνάφεια των ανθρώπων στο χώρο θυμίζει πότε την "Αυλή των θαυμάτων" του Καμπανέλλη και πότε "Το δέκα" του Καραγάτση.

Το μειονέκτημα του βιβλίου νομίζω είναι η έκταση, η επανειλημμένη τοποθέτηση στο χώρο και το χρόνο. Σχεδόν κάθε κεφάλαιο αρχίζει με περιγραφή του χώρου, της ώρας της ημέρας, της φύσης κ.λπ. Ακόμη, ένας τόσο ικανός συγγραφέας νομίζω δεν είχε ανάγκη να καταφύγει σε σελίδες που λειτουργούν ως σεξουαλικός κράχτης όπως για παράδειγμα η λεπτομερέστστη περιγραφή της σκηνής στην οποία η Άννα, μέσα στην απόγνωση της φτώχειας, δοκιμάζει να "δουλέψει" στο πορνείο της Μπέμπας. Χαρακτηριστικό αυτής της προσπάθειας του συγγραφέα, να δώσει δηλαδή "ευπώλητες" σελίδες συνειδητής  ή όχι, είναι το ότι  στις τελευταίες διακόσιες περίπου σελίδες του μυθιστορήματος, από τις 531 συνολικά, δεν  υπάρχουν παραπομπές σε ιστορικά γεγονότα, όπως στο προηγούμενο μέρος του βιβλίου.

Κρίμα να σπαταλάται ένα ταλέντο όπως αυτό του Παπαθεοδώρου, που με μια πύκνωση θα μπορούσε να μας δώσει ένα αξιολογότατο βιβλίο.

Ημερολόγιο του χειμώνα

PAUL AUSTER
Ημερολόγιο του χειμώνα
Μεταίχμιο, 2014
Μετ. Σταυρούλα Αργυροπούλου

Ο Paul Auster θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους σύγχρονους (Αμερικανούς τουλάχιστον) συγγραφείς. Ίσως όμως η συγκυρία της γνωριμίας μου μαζί του με το τελευταίο του βιβλίο "Ημερολόγιο του χειμώνα", να μην ήταν και η καλύτερη ευκαιρία να τον γνωρίσω. Ωραία γραφή, ελκυστικό ύφος, έκφραση που σε ωθεί στα παρακάτω. Όμως διερωτάσαι: Τι έχει να προσφέρει στον οποιοδήποτε αναγνώστη το αυστηρά και αποκλειστικά αυτοβιογραφικό κείμενο, αν αυτό δεν περιέχει σκέψεις ή αναφορές γενικότερου ενδιαφέροντος;

Μαθαίνουμε το γενεαλογικό του δέντρο, πληροφορούμαστε με λεπτομέρειες τα σπίτια στα οποία έζησε (21 συνολικά), το πώς απέκτησε κάθε ουλή του προσώπου, τις αρρώστιες του, τους δυο γάμους και τα παιδιά του, τα ταξίδια, τις σπουδές, τη συγγραφή. Ελάχιστες είναι οι στιγμές όπου από το ατομικό ανάγεται στο καθολικό. Γράφει, για παράδειγμα, μετά από μια περιπέτεα  της υγείας του: "Έμαθες ότι ο θάνατος δεν είναι κάτι που έπρεπε να φοβάσαι πια, πως, όταν έρθει η στιγμή να πεθάνει κάποιος, η ύπαρξή του μετατοπίζεται σε ένα άλλο επίπεδο συνειδητότητας, κι εκείνος είναι ικανός να το αποδεχτεί". Οι στιγμές αυτές, δυστυχώς, είναι πολύ λίγες.

Η εβραϊκότητά του δεν μπορούσε ασφαλώς να μην προβληθεί. Σε αρκετές περιπτώσεις γίνεται σχετική αναφορά, ξεχωρίζουν όμως δυο, οι οποίες περιγράφονται εκτενέστερα. Η πρώτη, όταν, ζώντας στο Παρίσι το 1971, δεχόταν οργισμενα παράπονα για οχληρία από μια συγκάτοικο στην πολυκατοικία. Οι σχέσεις τους εξομαλύνθηκαν όταν της υπενθύμισε τα δεινά του λαού τους και πως ήταν "τρομερά λυπηρό και δυσάρεστο να καυγαδίζουν δυο Εβραίοι"! Η άλλη περίπτωση ήταν η ακόμα εκτενέστερη αναφορά σε μια επίσκεψη στο γερμανικό στρατόπεδο Μπέργκεν Μπέλσεν.

Βεβαίως, μέσα από την αυτοβιογραφία του, φυσικό είναι να αναδύονται στοιχεία του αμερικανικού τρόπου ζωής του δεύτερου μισού του 20ου αι. (ο ίδιος γεννήθηκε το 1947). Όμως, επειδή πρόκειται για μια τόσο κοντινή εποχή, πιστεύω δεν έχουν να προσφέρουν πολλά στο συνομήλικο τουλάχιστον αναγνώστη, ούτε και όσα ενδιαφέρουν το συγγραφέα έχουν την ίδια σημασία για μας. Για παράδειγμα, η περιγραφή μιας ταινίας, ακόμα κι αν αυτή θεωρείται κλασικό νουάρ, σε εννιά ολόκληρες σελίδες, δεν μπορεί να ενδιαφέρει εξίσου τον αναγνώστη.

Κάτι άλλο που με ενόχλησε στο βιβλίο του Auster είναι η γραφή σε δεύτερο  πρόσωπο. Δεν βρίσκω το λόγο, ειδικά αφού πρόκειται για ένα τόσο φανερά αυτοβιογραφικό κείμενο. Πιθανόν, βέβαια, ο συγγραφέας να ήθελε να δείξει την αντικειμενικότητα με την οποία βλέπει ο ίδιος τον εαυτό του, σαν να αποστασιοποιείται και να τον αντικρίζει όπως θα αντίκριζε ένα ξένο. Εντούτοις, δεν παύει να με ενοχλεί, γιατί η προσποίηση είναι καταφανής και δεν προσθέτει τίποτα στην αξιοπιστία του κειμένου.

Τελική αποτίμηση: Περιεχόμενο μειομένου γενικού ενδιαφέροντος, αλλά γραφή ελκυστική που με παροτρύνει να μην περιορίσω τη γνωριμία μου με τον Auster μόνο σ' αυτό το βιβλίο.